«İnsan yalnız ölümə yaltaqlana bilmir…»
İtin dediklərindən
Jurnalistlik fakültəsinin birinci kursunda oxuyurdum. Sentyabrın əvvəlləri idi. Günortaüstü dərsimiz qurtaran kimi özümü verdim universitetin yaxınlığındakı redaksiyaya, düz baş redaktorun otağına girdim.
- Jurnalistəm, - dedim, sonra salam da verdim. Baş redaktor məni təpədən dırnağa süzüb, - məqalə gətirmisən? – dedi.
- Yox…
- Bəs onda nəyə gəlmisən?
- İstəyirəm ki, sizin qəzetlə əməkdaşlıq eliyəm… sonra da yavaş-yavaş gedəm qabağa.
Baş redaktorun dodağı qaçdı: - Nədən yaza bilərsən?
- Hər şeydən.
- Axı, sən hələ cavansan… adamlarla dil tapmağı bacararsanmı? Axı hər adamın öz dilini tapasan gərək…
- Mən it dili də bilirəm, - tələsik cavab verdim.
- Onda get itdən bir intervü götür, - redaktor da tələsik dedi, gözünü gözümə zillədi, - xoşuma gəlsə çap eliyərəm, - yenə gözünü gözümdən çəkmədi.
- Yaxşı, - mən qəfil razılaşdım, - bir həftəyə gələrəm, - deyib qapıdan çıxdım.
Baş redaktor arxadan məni səslədi. Geri qayıtdım, elə qapının ağzındaca ayaqüstü məndən soruşdu:
- Doğrudan sən it dili bilirsən?
- Bilməsəm demərəm ki…
Baş redaktor bir az da mənə diqqətlə baxıb duruxdu, elə bil ki, mənə yazığı gəldi, soruşdu:
- Onda de görüm, it dilində Vətənə nə deyirlər?
- Leş…
- Nə?!
- L-E-Ş, – mən də onun gözünün içinə baxdım, - Leş! Başqa sualınız yoxdursa mən gedim… - qapıdan çıxa-çıxa soruşdum.
- Gözləyəcəyəm ha… - Baş redaktor sağ əlini yuxarı qaldırdı.
- Gələcəm ha…
Ordan bir başa məhləmizə gəldim, hər yanı ələk-vlək elədim. Qıllı Köpəyi tapa bilmədim. Düzünü boynuma alım ki, bir az da ruhdan düşdüm, ancaq o qədər də yox. Birdən yadıma düşdü ki, Qıllı Köpək köhnə qəbristanlıqda yaşayır – ora üz tutdum – orda da yox idi. Qıllı Köpək bir parça yağlı əppək olub göyə çəkilmişdi. Başımı qaldırıb bir göyə də baxdım, şəhərin şimal tərəfində, yerlə göyün arasında, qara, zəhmli bir bulud dayanmışdı və bulud elə o Qıllı Köpəyə oxşayırdı. Xeyli o buluda tamaşa elədim – itin başı, boynu, quyruğu… elə bil özü idi ki, durmuşdu.
- Salamunəleyküm.
- Salam… - sevindim, - ay dayı, dostun hardadı, - dedim.
- Mənim Qıllı Köpəkdən başqa dostum yoxdu, bala, - dedi.
- Elə mən də onu deyirəm də…
- Gəl… - Kişi köhnə qəbiristanlığa üz tutdu, mən də düşdüm onun dalınca.
Bu kişi ilə Qıllı Köpəyi bu tərəfdə olanların hamısı həmişə bir yerdə görüblər və buna da adət eləyiblər. Hamı elə bilir ki, Qıllı Köpək elə bu kişinindi – ancaq Qıllı Köpək heç kəsin deyildi və özünə məxsus idi.
Birdən kişi dayandı, - istiləndim, - dedi və qurşağa qədər soyunub üzü üstə aşmış baş daşının üstündə oturdu, - harda olsa indi gələr, - dedi, - cındır və kirli torbadan bir parça quru çörək çıxarıb gəvələməyə başladı.
Birdən gözüm kişinin qurşaqdan yuxarı lütlənmiş bədəninə sataşdı, bayaqdan heç fikir verməmişəm, «bu kişinin bədəni nə yaman qıllı imiş… tüklər o qədər sıx idi ki, əti də görükmürdü – elə bil əyninə zil qara gödəkcə geymişdi – qıllı gödəkcə… Bəlkə elə ona görə də Qıllı Köpəklə dostdu, hə… bəlkə elə qohumdular – Qıllı Köpək… Qıllı Kişi».
Elə həvəssiz udqunurdu ki, Qıllı Kişi – deyəsən çörək çox qur idi. Deyəsən, Qıllı Kişinin oturduğu daşın böyründə Qıllı Köpək yatırdı, çünki torpaq it şəkli almışdı – bir az da hamarlanmışdı.
Qıllı Kişi ora-bura boylandığımı hiss edib dedi:
- Darıxma, һarda olsa indi gələr, vaxtıdı, - ҹındır və kirli torbasından bayaq özü yediyindən də böyük bir çörək parçası çıxardıb böyrünə qoydu, deyəsən itin payı idi.
- Sənin qoһum-əqrəban yoxdu? – Qəfil soruşdum.
Üzümə xeyli tamaşa eliyəndən sonra ağır-ağır ҹavab verdi:
- Bu itdən başqa һeç kəsim yoxdu... – İtin yerinə baxdı, - ilin on iki ayını bir yerdə oluruq, - dedi, - meһrimizi bir-birimizə salmışıq... o biri itlərə qoşulmur, tək-tənһa gəzib dolaşır, axşamlar da burda görüşürük. Mən belə it görməmişəm – lap adam kimi dil bilir...
Gözaltı Qıllı Kişiyə baxdım - əynindəkilər paltardan çox çörək torbasına oxşayırdı. Elə bil Qıllı Kişinin özünü də ҹındır və kirli bir torbaya salmışdılar – anҹaq torbanın ağzını bağlamışdılar – başı qalmışdı çöldə - yoxsa ölərdi və bəlkə də ҹanı qurtarardı, Qıllı Köpək də o əbədi ayrılıqdan it kimi sarsılıb qalardı ulaya-ulaya...
- Xeyir olsun? – Qıllı Kişi başını qaldırmadan soruşdu, - biz dostuq, bəlkə, mən...
- Yox, yox... – tez etiraz elədim, - şəxsən özünü görməliyəm.
- Onsuz da bizim bir-birimizdən gizli sirrimiz yoxdu. Əgər onu aparmağa gəlmisənsə, getməz, - bir an dayanıb daһa inamla dedi, - һeç һara getməz, - elə bil özünün dediyi bu sözlərdən qürrələndi.
Qıllı Kişinin qabağında çöməlmə oturub dedim:
• Gəlmişəm ondan intervü almağa.
• Dostum olduğuna görə demirəm – çox ağıllı itdi.
• İstəyirəm qəzetə verəm onu, görən şəkli var?
• Goru var ki, kəfəni də ola... aparıb çəkdirərsən də...
• Mənimlə gedər?
• Bizi bir yerdə görsə gedər, - çox inamla dedi, - budu gəlir...
Qıllı Köpək gəldi, dostunu iylədi, qabağında quyruq buladı, darıxdığını bildirdi. Məni heç saya da salmadı – elə bil heç mən burda yox idim. Lap axırda gözlərini mənə zillədi, quyruq-zad bulamadı, çöküb dostuna baxdı, yenə quyruq buladı, dostu da ona gülümsədi. Bütün bunlardan sonra Qıllı Köpək öz yerində çöməlib təzədən gözünü mənə zillədi ki, yəni buyur görək.
Mən də keçib bir daşın üstündə oturdum, qələm-kağız çıxardım:
• Özünüzü təqdim edin...
• Ham! Ham! Ham!
• İtov İt İt oğlu. – Bunu da Qıllı Kişi dedi – lap tərcüməçi kimi.
• Mən başa düşürəm, sən narahat olma... – Bunu da mən dedim və sonra üzümü yenə itə tutdum:
• Peşəniz?
• Veyil-veyil gəzmək.
• Təvəllüdünüz, doğulduğunuz yer?
• Bizdə heylə şey olmur ha, biz itik.
• Ay oğul, sən bunnan adam kimi danışma ee, it kimi danış, itə aid suallar ver, - Qıllı Kişi söhbətə qarışdı, - bir də gördün quyruğunu atdı belinə çıxdı getdi.
İt və itin dostu məni çaşdırmışdı.
Susdum. Neçə il idi ki, bu qəbiristanlıqda ölü basdırmırdılar, elə ona görə də bura köhnə qəbiristanlıq deyirdilər. Sükut qılınc kimi kəsirdi, mən elə indicə anladım ki, köhnə qəbiristanlığın sükutu təzə qəbiristanlıqdakından daha dərin və xoflu olurmuş. Bunları fikirləşə-fikirləşə verəcəyim sualı da axtarırdım. Və bu iki daşın arasında onu da fikirləşirdim ki, “necə bu itin yanında biabır oldum ee...”.
Hələ bu azmış kimi baş redaktorun sözü yadıma düşdü: Gözləyəcəyəm ha...
Ağlıma gələn ilk sualı verdim: - Adamlara münasibətiniz?
- Açıq deyim?
- Açıq.
- İnciməzsiniz ki?
- Yox... – Çaşan kimi oldum, ancaq özümü o yerə qoymadım. – bəs dostunuz incisə? – dedim və başımla Qıllı Kişini göstərdim, - axı o da adamdı.
- O adam deyil... dostumdu...
Çönüb Qıllı Kişiyə bir də baxanda gördüm ki, itin cavabı onun xoşuna gəlib – təkləndiyimi hiss etdim və bu, mənə çox ağır gəldi.
İt darıxdı, burnunu Qıllı Kişinin üzünə sürtən kimi o, ayağa durdu, geyindi, oturdu daşın üstündə.
Cındır və kirli torbanın içindəki kişi bir itə, bir də mənə baxdı. Mən gözümü ondan yayındırıb onun yanındakı cındır və kirli çörək torbasına baxdım. Vallah, dəqiq deyə bilmirəm, mənə elə gəldi ki, torba durduğu yerdə tərpəndi, elə bildim ki, torbanın içində
Qıllı Kişinin balası var və torbanı tərpədən də odu. Gözümü cındır və kirli torbadan çəkib tamam başqa tərəfə baxdım: qəbiristanlıqdı də, bu dəfə gözümə balaca, qəşəng uşaq qəbri sataşdı – bu qəbir Qıllı Kişinin cındır və kirli torbası boyda olardı. Baş daşı isə çox böyük idi – uşağın balaca qəbrinə də, elə özünə də ağırlıq eləyirdi – ürəyimdə bu ağırlığa etiraz etdim:
“Uşaq qəbrinin baş daşı gərək elə uşağın özü boyda olsun... Axı, niyə ayrıca uşaq qəbiristanlığı olmasın?.. Burda da balaca-balaca, toppuş-toppuş uşaq qəbirlərinə böyük-böyük qəbirlər böyük-böyük nəzarət eləyirlər və uşaq qəbirlərinin azadlığını əllərindən alırlar – bəlkə elə uşaq qəbirləri oynamaq istəyir...”
Bir də Qıllı Kişinin cındır və kirli torbasına baxdım və bu dəfə torbanın tərpəndiyini gözümlə gördüm – inandım ki, torbanın içində uşaq var və bu uşaq da, daha böyük cındır və kirli torbanın içindən başı çıxmış Qıllı Kişinin balasıdı.
İt səsinin yoğun yerinə salıb bir ağız hürməsəydi, hələ bu xəmir çox su aparacaqdı – yəni mən gec “ayılacaqdım”.
- Adamlara münasibətiniz...
- Adamlar qudurub, - it cavab verdi.
- Axı, qudurmaq it peşəsidi – it qudurar, adam yox...
- Qudurmuş adam qudurmuş itdən min dəfə quduz olur. Biz itlər tək-tək qudururuq, siz isə... Bir də gördün bir ölkənin adamları qudurdu cumdu o biri ölkənin üstünə... Adamları yer üzünə bəla göndəriblər. – Mırıldadı. – Siz bizi də aldatmısınız, - dişlərini qıcıyıb hürdü. – Siz bizi də aldatmısınız...
- Biz?
- Siz... Biz canavar nəslindənik, eşidirsən, ay adam, canavar nəslindən. Qabağımıza sür-sümük atdınız, öyrəşdirdiniz özünüzə, sonra da yiyə durmadınız, saldınız bizi çöllərə. Yal verdiniz, biz də başladıq yala hürməyə... yala hürə-hürə qurd oğlu qurd çönüb oldu it oğlu it...
- Tamah sizə güc gəlib də, nəfsinizi saxlaya bilməmisiniz!
- Düz sözə nə hürəsən, düzdü. Nəfsimizə görə nəslimizdən keçdik. – Mırıldadı. – Adam əlində sümük görən tənbəl, nəfsli canavarların hamısı gəlib adamın qapısında it oldu. Əsl canavarlar isə hələ indi də dağlarda, meşələrdə şahlıq eləyirlər. Bir dənə bədəsil canavar tapmazsan – canavar elə canavardı. Təkcə biz itlər nəslimizə satqın çıxdıq, axırda da gəlib it olduq.
Bir canavarın dərisi dünyanın bütün itlərinə dəyər; canavar dərisidir, bilirsən ki, bunun üçündə qurd oğlu qurd olub.
Bu sözlərdən sonra gördüm ki, itin gözlərindən yaş axır – it ağladı, ağladı və sonra gəlib gözlərini dostunun pırpız saçlarına və tüklü üzünə sürtdü – gözünün yaşını silirdi. Sonra da üzünü göyə tutub bir-iki ağız uladı. Qıllı Kişi sağ əli ilə əvvəlcə onun başını sığalladı, sonra sinəsinə sıxdı – it kimi qucaqlaşdılar, çünki adamlar belə qucaqlaşmırlar...
Bu səhnə mənə çox ağır gəldi və darıxdırdı. Bir az aralıdan keçən bir topa it də dayanıb biz üçümüzə tamaşa eləyirmiş. Bu it topasını hamıdan qabaq Qıllı Köpək gördü və tez də özünü, elə bil ki, bir balaca yığışdırdı.
Əvvəlcə onlara fikir vermədi. Dəstədəki itlərdən biri hürdü və bizə tərəf bir-iki addım atıb dayandı. Qıllı Köpək ildırım kimi yerindən qopdu. İt topası bir anın içindəcə şam ağaclarının qalınlığında gözdən itdi və Qıllı Köpək geri qayıdıb əvvəlki yerində – Qıllı Kişinin yanında çömbəldi, dostuna, sonra da mənə nəzər salıb tərpənməz oldu – elə bil it heykəli idi.
Qıllı kişinin gözündəki zəif işığı elə bil bir az artan kimi oldu – bəlkə də dostu ilə öyünürdü – hər halda mənə elə gəldi. “İt heykəli” yerindən tərpəndi və təzədən it oldu, quyruğunu bulayıb dostunun onunla öyünməyinə belə cavab verdi. Bir anlıq itə və itin dostuna qibtə elədim və bu hisslər tez də keçib getdi.
Qıllı Köpəyin it topasını qovduğundan xeyli sonra lap uzaqdan həmin itlərdən birinin boğuq səsi gəldi və Qıllı Köpək tez qulaqlarını şəkləyib it hürənə baxdı. Bu anı nəzərimdən qaçırmadım – deyəsən, Qıllı Köpək gülürdü, çünki Qıllı Köpəyə baxıb Qıllı Kişi də gülümsədi.
Üçümüz də köhnə qəbiristanlığın köhnəlmiş sükutunu su kimi ağzımıza alıb durmuşduq. Bir-birinə boy verən şam ağacları da susmuşdu. Ürəyim sıxılırdı. Birdən itin dostu dilləndi:
- İt dilini harda öyrənmisən?
- Xarici dillər institutunda oxuyanda, - dedim.
- Vaxt gələcək ki, it dili ən işlək dil olacaq. – Qıllı Kişi gözünü mənə zillədi.
- Niyə ki? – həm soruşdum, həm də etiraz elədim.
- Sən hələ cavansan, - Qıllı Kişi dirsəkləndi, - vaxt gələcək bütün dünya it dilində danışacaq... mən ölü, sən diri.
- Axı, hansı əsasla belə danışırsan? Özün də adam... – səsimi də bir balaca ucaltdım.
- Adamlar bir-biri ilə it kimi davranır, düzdü? Əgər adamlar bir-biri ilə it kimi davranırsa, əvvəl-axır it dilində də danışacaq də... Dil davranışdan doğan şeydi, axı..
Bu məntiq məni bir az sındırdı, bunu Qıllı Kişi də hiss elədi və sözünü belə yekunlaşdırdı: - Vaxt gələcək... bəlkə də, it dili beynəlxalq dil statusu alacaq... Dünya ora gedir ee...
Ürəyimdə Qıllı Kişi ilə barışsam da, özümü o yerə qoymadım və onu da dərk elədim ki, əsas elə ürəkdi də...
Üzümü yenə itə tutdum: - Sənin əslin haralıdı?
- Bizdə heylə şey olmur ha, itik də it...
- Küçük vaxtlarını necə xatırlayırsan?
- Bizdə yaddaş olmur ha. Mən küçük görmüşəm, ancaq özümü balaca görməmişəm.
- Necə dolanırsan?
- İt günündə...
- İtin içində şeytan olur?
- Yox. Şeytan biz itlərdən iyrənir – bəlkə, ona görə... Bir də ki, şeytan adamlarla oturub-durur... Bizdən iyrənir, bizi bəyənmir.
- Səndən ən çox kim qorxur?
- Pişik.
- Bəs sən ən çox kimdən qorxursan?
- Adamdan...
Bu dəfə üzümü itin dostuna tutdum:
- Bəs sən ən çox kimdən qorxursan?
- Adamdan... – dedi – elə hamıdan.
- Bəs səndən kim qorxur?
- Heç kəs... – Qıllı Kişi elə bil utandı.
Mən ikisinə də müraciət elədim:
- Deməli, ikiniz də adamdan qorxursunuz?
İkisi də başını tərpətdi.
- Bu məndən çox qorxur – it dostunu göstərdi.
- Niyə ki?
- Axı o həm də adamların dilini bilir...
Qıllı Kişidən soruşdum: - Adamlar arasında dostun var?
- Yox bezmişəm onlardan...
İtdən soruşdum: - İtlər arasında dostun var?
- Yox, bezmişəm onlardan...
İkisi də oxşarından bezib... İt itdən, adam adamdan...
Elə bil bir-birinin ağzına tüpürmüşdülər. İt çömbəldiyi yerdən durdu, adamın qucağına sığındı. Bir azdan adam istisiylə it istisi bir-birinə qarışdı – adam bu istini daha tez hiss elədi və başa düşdü ki, hava bir balaca soyuyub. İti bu vəziyyətdə narahat eləmək istəməsəm də, növbəti sualı verdim: - Sən heç ömründə ictimai faydalı əməklə məşğul olmusan?
İt dostunun quğacındakı it rahatlığından çox asanlıqla əl çəkdi, gəlib xüsusi bir əda ilə əvvəlki yerində çömbəldi, başını dik tutub dedi:
- Mən dövlət işində işləmişəm.
- Nəəə? – Təəccübləndim və bunu gizlətmədim də.
- Sərhədçi olmuşam – poqraniçnik, dövlət sərhəddini qorumuşam. Bir başa KQB-yə tabe idik. Siz adamlar dövlət adamı deyirsiniz ee, dövlət adamı – mən də dövlət iti olmuşam.
Maraq məni götürdü: - Bəs onda niyə bu günə düşmüsən?
İt mırıldadı: - Bir gün zastavaya çox hörmətli bir adam gəldi. Komandirlə o ki var yeyib-içdilər, axırda da komandir keflənib məni bağışladı qonağa, qara günlərim də ondan sonra başladı...
- Bəs sonra – əlüstü soruşdum.
- Sonra da elə bil ömrümdə ikinci dəfə it oldum... Sahibim hündür boy, enlikürək, keçəl bir kişi idi. Mənim dilimi tapa bilmirdi, evi də həmişə qonaqlı-qaralı olurdu. Yeməkdən korluğum yox idi.
Mənə taxtadan qəşəng bir it damı da tikdirmişdi. Dediyim kimi, yeməkdən korluq çəkməsəm də, menyü tamam dəyişmişdi – it nə qədər sür-sümük yeyər axı? Sahibim ipə-sapa yatmadığımı görüb, məni zəncirlədi. Zəncir yoğun və ağır idi. Mənim yeməyimi çox vaxt özü gətirərdi düz həyətin aşağısındakı it damına. Ancaq hiss edirdim ki, hürməməyimdən çox narazı idi.
Mən sahibimi də başa düşürdüm. Əslində it hürməlidi də... həyətdə gəzişən toyuq-cücədən, ailə üzvlərindən və səmadan başqa heç nə görmürdüm – bağ-bağat dörd tərəfdən hündür daş hasarla əhatə olunmuşdu. Ömürlük bu dörd divar arasında qalacağımı fikirləşdikcə qan-tər məni basırdı, gözlərim qaralırdı – bu yerdə it lap adam kimi kədərləndi və susdu.
Çönüb Qıllı Kişiyə baxdım və dəhşətə gəldim – kaş siz də bunu görəydiniz – gördüm ki, itin gözündəki kədərlə Qıllı Kişinin üzündəki kədər eynidi, - oxşardı – sifətlər də bir-birini təkrar eləyirdi. Mən heç vaxt belə şey görməmişdim; əgər itin başını kəsib, adamın başının yerinə qoyan olsaydı, heç nə dəyişməzdi. Ürəyimdən keçdi ki, bir güzgü olaydı, mən də öz sifətimə baxaydım...
Ancaq köhnə qəbiristanlıqda güzgü nə gəzirdi – ölülər güzgüyə baxmırlar... Ölülərin güzgüsü olmur ha... Ölülərin bir ayrı güzgüsü var, özü də bədənnüma güzgüdü – bu, baş daşlarıdı. Ölülər bu güzgüdə heç vaxt özlərini görə bilmirlər. Ölülərin bədənnüma güzgüsündə adları yazılır, doğulduqları və öldükləri il yazılır, bu güzgüdə “toyunuz mübarək, ölülər” – yazılmır – bu da belə güzgüdü.
Bu daş güzgüdü – daş güzgülər ancaq qəbri göstərə bilir. Bir də qəbrin içindəki ölünü – diqqətlə baxsanız, görərsiniz.
İstədim Qıllı Kişiyə deyəm ki, sir-sifətdən bir-birinizə yaman oxşayırsınız, demədim, qorxdum ki, inciyər bu incimiş. Amma desəm də, deməsəm də, bu, belə idi.
Qıllı Kişi daş güzgünün üstündən durdu, əllərini göyə qaldırıb ürəkdən gərnəşdi – gendən baxan elə bilərdi ki, bu kişi Allahdan nə isə istəyir. O, əllərini aşağı salıb üzümə baxdı – onun üz-gözündə yazılmışdı: “nooldu, qurtarmısan?” Deyəsən, it də yorulmuşdu, elə mən də bir balaca yorulmuşdum.
Vaxt keçirdi, itə dedim: - Səni ilk dəfə kim döyüb, özü də nə üstündə?
- Məni ilk dəfə elə həmin keçəl kişi döyüb, - özü də bərk... – susdu.
- Nə üstə? Axı durduğu yerdə adam iti döyməz ki...
- Döyər... – it yenə mırıldadı. – Dediyim kimi zəncirin hesabına həyət-bacaya öyrəşmişdim. Sərhəd-zad yadımdan çıxmışdı. Keçəl kişi də mənə etibar eliyirdi – hərdən açıb buraxırdı məni həyətə. Bəzi vaxtlar da qonaqları ilə bağçada gəzəndə məni göstərib nəsə deyirdi, uzaqdan yaxşı eşitmirdim, ancaq hiss eliyirdim ki, məndən danışır.
Bizim qonşuluğumuzda, hasarın o üzündə bir it də var idi, o, tez-tez hürürdü, səsi də yaman xoşuma gəlirdi. O, hürəndə mən də hərdən ona cavab verirdim. Bir gün keçəl kişi yenə zəncirimi açdı, məni darvazadan çölə çıxardı. Çöl tərəfdən darvazanın ağzında çömbəldim. Sahibim mənə xeyli nəzər yetirəndən sonra darvazanı açıq qoyub getdi evə.
Yaz vaxtı idi. Bir azdan çömbəlməkdən bezdim və üzümü qonşunun hasarına tərəf tutub bir dəfə hürdüm. Qonşunun iti öz işvəli səsilə cavab verdi. Bir az keçmiş quyruğunu bulaya-bulaya gəldi yanıma, elə qəşəng it idi ki... Bir-birimizə qoşulub getdik gəzməyə. Evimizdən xeyli aralanıb özümüzü verdik qalınlığa...
Üç gün üç gecə bir yerdə olduq... Düzü heç qayıtmaq istəmirdik. Ancaq qayıtdıq. Darvazanın balaca qapısından içəri girdim – həyətdə heç kəs yox idi. Getdim dinməz-söyləməz girdim yerimə və it olsam da başa düşdüm ki, bərk yorulmuşam. Başımı qabaq pəncələrimin üstünə qoyub yatmamışdan qabaq qonşunun hasarına tərəf hürdüm və həmişə olduğu kimi artıqlaması ilə cavabımı aldım: sən ordan hür, mən burdan...
Axşamüstü sahibim gəlib çıxdı.
Evdən nəsə soruşdu – belə başa düşdüm ki, məni soruşur. Sonra həyətin ayağındakı it damına tərəf gələndə mən onun qabağına yüyürdüm. O isə məni damın yanına gətirib zəncirlədi. Sonra da lapatka sapı ilə kasıb itini döyən kimi döydü məni – zəncir ağır, ağac yorğun, keçəl kişi əsəbi... Hər şey cəhənnəm, iti döyərlər də, noolar...
Ancaq keçəl kişi məni döyəndə qonşunun səs-küyə gəlib darvazanın o balaca qapısından mənə baxan qəşəng itinin gözünə bir də görünə bilməyəcəkdim, bir də onların hasarına tərəf hürməyəcəkdim... – Bax bunu o keçələ heç vaxt bağışlamaram. Mən boyda köpəyi qonşunun qəşəng itinin yanında pərt elədi... O qədər dartındım ki, qayış xalta qırıldı. O hündürlükdə hasardan necə tullandığımdan xəbərim olmadı. Xeyli qaçandan sonra dayandım, geriyə baxanda gördüm qonşunun qəşəng iti.
Gözlərimi ona zilləmişdim. Qonşunun qəşəng iti ildırım sürətilə yanıma gəldi, bir-birimizi xeyli iylədik, üzümü onun üzünə sürtdüm və qəfil yoxa çıxdım. Bir də qonşunun qəşəng itini görmədim... Yəqin heç vaxt onu görməyəcəyəm... Nə başınızı ağrıdım... O vaxt qonşunun qəşəng iti ilə keçirdiyim üç yaz gününü keçəl kişi burnumdan tökdü... Qonşu iti çox qəşəng idi.
Ola bilər ki, adamların xoşuna gəlməsin, ancaq sən it olsaydın, - mənə müraciət etdi, - və qonşunun qəşəng itini görsəydin, heç vaxt ondan ayrılmaq istəməzdin. Nə isə... Lənət adama.
- Bəlkə lənət şeytana demək istəyirsən?
- Yox... Adama... Adama... Şeytan bizə neyləyib ki... Nə eləyibsə, adam eləyib, adam...
- Sonra səni yenə döyüblər, yoxsa elə...
- Elə yox... bir-iki dəfə daş atıblar... Bir dəfə də - keçən qış uşaqlardan biri qartopu ilə başıma elə vurdu ki, az qala huşumu itirmişdim.
- Elə qartopu dəyməknən?
- Yox, - it tələsik cavab verdi, - qartopunun içinə daş qoymuşdular. İçində şeytan olan adam qartopunun içinə nəsə qoymalıdı də... – O uşaq daş qoymuşdu. Başımı yana çəkərdim, heç dəyməzdi – fikirləşdim, uşaqdı də, qoy ürəyi açılsın, nə biləydim qartopunun içində daş olan kimi, uşağın içində də şeytan oturub. Hardan ağlıma gələydi? Bir də ki, it ağlıdı də... Ağlımız olsaydı adamların əlinə niyə baxırdıq ki...
- Siyastlə məşğul olursunuz?
- Siyasət it peşəsi deyil... Bayaq dedim ki, bizim içimizdə şeytan olmur, şeytan itdən iyrənir, adamlarla oturub-durur.
- Şeytanın nə dəxli var bura?
- Şeytanın o dəxli var ki, yer üzündə neçə milyard adam varsa, üç o qədər də şeytan var. Hər adama üç şeytan düşür... Səni necə başa salım. Bax, bir şeytan bir adamın içində özünün halalca səkkiz saatını işləyir.
Sonra o birisi gəlir, sonra da o birisi gəlir – elə bil ki, üç “ismen” işləyirlər də... Dövlət əhəmiyyətli obyektlərdə olduğu kimi... Siz adamlar da şeytanlar üçün dövlət əhəmiyyətli obyektsiniz...
Başa düşdün? Bunu da yadında saxla. Balaca siyasətçiləri balaca və az təcrübəli şeytanlar idarə edirlər, böyük və nəhəng siyasətçiləri isə daha təcrübəli, böyük və nəhəng şeytanlar idarə edirlər. Bax, buna görə də siyasət it meydanı deyil.
Özümə haqq qazandırmaq istədim:
- Bu sualı sənə bilirsən niyə verdim, - bayaq dedin ki, dövlət işində işləmisən, “poqraniçnik” olmusan... Dövlət işi ilə siyasət arasındakı məsafə elə çox da deyil... Ona görə... Yoxsa başqa bir fikrim-zadım yoxdu.
Üzümü bu dəfə də Qıllı Kişiyə tutdum:
- Bəs sən...
- Yox, yox. Elə mən də...
- Nə mən də? – Lap dirəndim.
Qıllı Kişi ağır-ağır dedi: - Şeytan məndən də iyrənir. Elə bilir ki, mən də itəm... yox...
Bu sözdən sonra yenə adamla itin üzünə baxdım – elə bil əkizdilər...
İtin cavabları məni alt-üst eləmişdi, yəqin ki, adam balasından belə cavabları eşitmək qeyri-mümkün idi. Və bu qeyri-mümkünlük burulğanında bir az da ürəkləndim, gözlənilməz bir sual verdim:
- Sən Diananın ölümünə necə baxırsan?
İt özünü yığışdırıb dedi:
- Adi adamlardan fərqli olaraq Diananın “payına” daha çox şeytan düşmüşdü – axı o, prinsessa idi və Diananın şeytanları adi adamların içindəki şeytanlardan gözəl idilər.
Onun ölümünə gəlincə isə Diananı müşayiət edən şeytanların içindəki baş şeytan, ərəb milyonçusunun oğlunun baş şeytanı ilə çoxdan danışıqlar aparmışdı və onlar mütləq görüşməli idilər – elə görüşdülər də... əbədi görüşdülər və heç vaxt ayrılmadılar... – İt bir an dayandı başını dik tutub lap uzaqlara baxdı. Mənə elə gəldi ki, Parisdəki körpüyə tərəf baxır. Və təbii ki, burda otura-otura Parisdəki körpünün altına “baxıb qayıtmaq” xeyli çəkdi və it qayıtdı və qayıdan kimi də dedi: - Diana dünyanın ən gözəl şeytanı idi. Qonşunun qəşəng iti bir az Dianaya oxşayırdı.
Yaxşı ki, Diana Eyfel qülləsindən yıxılıb ölmədi. Yaxşı ki, Diana elə körpünün altında öldü...
- Gəlin qısaca olaraq adam haqqında fikrimizi bir də dəqiqləşdirək.
- Şeytan adamın içindədirsə, adam da şeytanın paltarıdır. Şeytan sizi paltar kimi əyninə geyir – vəssalam!
- Axı şeytanın buna nə ehtiyacı var, şeytan elə şeytandı də.
- Səhv eləyirsən. Bax sənin içindəki şeytan qoymur ki, sən əsl həqiqəti qanasan. Şeytan – qoy sənin içindəki də eşitsin – adamı ona görə paltar kimi əyninə geyir ki, onu tanımasınlar.
Mənim içimdəki şeytan tərpəndi və səsi gəldi: - İt düz deyir!
Üçümüz də bu səsi açıq-aydın eşitdik – it də, adam da, mən də. Ancaq mən təslim olmaq istəmədim: - Bəs adamın yaratdıqları, kəşfləri, sivilizasiya – bunlar da boş şeydir?
İt də dediyinin üstündə bərk durmuşdu: - adam bu günə qədər nə yaradıbsa, hamısını özünə, təbiətə və təbiətdəki canlılara oxşadıb – təbiəti təkrar eliyib və təzə heç nə yaratmayıb. Adamın yaratdığı dünya şöhrətli adam heykəllərini sındırıb içinə baxsan, onun da içindən şeytan heykəli çıxacaq. İnanmırsan get, sındır, bax...
Mənə elə gəlirdi ki, bir də bu iti heç vaxt görməyəcəyəm, ona görə də qarşısında aciz-avara qaldığım bütün sualları vermək istəyirdim bu itə: - Adam üşüyəndə içindəki şeytan da üşüyürmü? – soruşdum.
- Adam üşüyəndə şeytan ona gülür.
- Niyə gülür?
- Şeytan adama gülür ki, “heç paltar da üşüyər?”.
Bayaq keçib-gedən it topası yadıma düşdü və mənə elə gəldi ki, onların hamısı oğrudurlar – İt oğrusu...
- Adamların dilində, - üzümü yenə itə tutdum, - əzbər olan bir söz var: it oğrusu – səncə bu, nə deməkdir?
Nədənsə, Qıllı Köpək də bayaqkı itlərin getdiyi səmtə baxdı:
- Bilirəm, - dedi, - adamlar elə bilir ki, itlərin hamısı oğrudur. Haqları da var. – Bir an dayandı, - heç eşitmisən ki, it iti oğurlasın?
- Yox.
- Ancaq adam adamı oğurlayır... Adam meyit oğurlayır, dövlətdən, xalqdan oğurlayır, yerdən-göydən oğurlayır – əlinə nə keçdi oğurlayır. Oğurluq etmək üçün adamların imkanları çooox genişdir. Çox...
Bəs it neynir, qarnını doyurmaq üçün nə isə aparır... İndi daha adamların əlindən oğurlamağa da bir şey qalmayıb. İndiki itlər oğurluq eləmir ee, sümsünür... İndi özün de, hansı görkəmli oğrudu – it, yoxsa adam?
Canavar hər şeyi təbiətdən öyrənir, it isə adamdan. Belə götürəndə itin ustadı adamlardı də. Hələ yaxşı ki, itlər adamların kora-zehin “şagirdləri” olub – əgər itlər adamların tökdüyünün hamısını götürsəydi – adamxasiyyət, adamxislət olsaydılar dünya çoxdan dağılmışdı. İt olduğuma görə demirəm – bu mənim it həqiqətimdi.
Yenə Qıllı Köpəyin üzünə baxdım – Qıllı Kişiyə oxşayıb durmuşdu. Və mən bu yerdə inandım ki, əgər bu sualları Qıllı Kişiyə versəydim, itdən eşitdiyim cavabları eşidəcəkdim, mənə də inanın, bu da mənim həqiqətimdir – adam həqiqəti...
Və qalmışdım it həqiqəti ilə adam həqiqətinin arasında – yavaş-yavaş sıxılırdım.
Elə bil suallar tükənmişdi. Qıllı Köpək çömbəldiyi yerdən yenə durdu və it kimi gərnəşdi, adəti üzrə yenə dostuna diqqət göstərib quyruq bulayanda ağlıma bir sual da gəldi: İtlər niyə yaltaq olur? – dedim.
- Həəə, yaxşı yadıma saldın, - elə bil itin kefi duruldu. Çönüb quyruğuna baxdı. – Bax, quyruq nə üçündür deyə bilərsən?
- Nə bilim vallah... Quyruq haqqında elə bir dərin məlumatım olmasa da, onu deyə bilərəm ki, quyruq elə quyruqdu də, - çox zəif bir cavab verdim. Deyəsən, it də bunu hiss elədi.
- Baax, - it davam etdi, - burun iy bilmək üçündür, qulaq eşitmək üçün, nə bilim ayaqlar təhlükədən qaçmaq üçündür... Bəs quyruq nə üçündür? – Özü də cavab verdi, - quyruq da bulamaq üçündür, mən itəm, quyruğum var, bulayıram, sənin ki, quyruğun yoxdur, sən niyə olmayan quyruğunu bulayırsan həəə, ay adam?!
Quyruq bulayan it də, yaltaq adam da eyni şeydi – ikisi də nəfsinin quludu. Nəfs itin ancaq quyruğunu tərpədirsə, adam çönüb olur bütöv bir quyruq – yəni adam şəklindən çıxır. İtin tamahı bir tikənin başındadır, adamın tamahının min şəkli var. Ona görə də, it bir tikə yaltaqlanır, adam min tikə. İt doyur, adam doymur, doya bilmir. Siz gedin qurban kəsin ki, adamın tamahı it tamahı olsun. Onda yer üzündə heç kəs acından ölməz. İncimə... Adamın tamahı rus çarı Yekaterinanın dünyaya məlum quduz tamahından da itidi...
Yaltaqlıq it peşəsidi. İt peşəsinə yiyələnmək istəyən adam elə itdi və acizdi. Əgər aciz olmasaydı, başqa bir peşənin sahibi olardı – lap elə ev tikərdi və it kimi yox, adam kimi yaşayardı. Adam təkcə ölümə yaltaqlana bilmir, yoxsa yer üzündə adam əlindən tərpənmək olmazdı. Ət-ətə dayanardınız, sonra da başlayardınız bir-birinizi yeməyə – mən ömrümdə it əti yeməmişəm...
- Deyirlər, itnən dost ol, ancaq çomağını əlindən yerə qoyma – mən söhbəti dəyişdim.
İt dostuna baxdı və dedi: - Gör bu adamın əlində çomaq var? Yoxdu... Ona qalsa itlərin arasında belə bir sözü var: adamla dostluq elə dişlərin tökülənədək – yəqin adamlar bu sözü eşitməyiblər, biz də belə fikirləşirik.
- Xoşbəxtsənmi? - Mən itdən soruşdum – “dünyada məndən bədbəxt canlı yoxdur...” deyəcəyini eşitmək ümidilə soruşdum, ancaq başqa söz eşitdim, it üzümə qarşı dedi:
- Adamlardan xoşbəxtəm. Dünyada ən böyük bədbəxtlik adam olmaqdır. Adamın başı çox bəlalıdı. Deyirlər itin canı bərk olar – ancaq adamın çəkdiyi əzabi-əziyyətə biz bir gün də dözə bilmərik – hamısı da ağlının ucundan.
Ağıl adamın başında olur və başının da bəlasıdı. Bilirsən, əslində yer kürəsi bütün canlılarındı və hamıya bəs eləyərdi – o gündən ki, başladılar ağılla idarə etməyə – hər şey pozuldu, mizan-tərəzi itdi. Sənə deyim ki, ağıl adamın axırına çıxdığı kimi, adam da dünyanın axırına çıxacaq, az qalıb... Biz itlər zəlzələni hər kəsdən əvvəl hiss eləyirik.
Adam ağlı təbiətin işinə qarışan gündən yer kürəsi çürüməyə başlayıb, xəbərimiz yoxdur... Elə adamların özü də, itlər də... Dünyada ancaq itlər və heyvanlar yaşasaydı, yerin burnu da qanamazdı. Siz adamlar isə hamımızın üstündə gəzdiyi yerin şah damarını kəsmisiniz, qalıb qanı axa-axa... Görəydim, elə adam nəsliniz kəsilsin!!!
İt qarğışını ilk dəfə eşidirdim, it adamı qarğıdı, it ağzına düşdük...
İtin belə deməyi mənə bərk toxundu – necə olsa mən də özümə görə bir adamam axı... Və doğrudan da, adamlığım tutdu:
- İtsən də it! – dedim.
İtin də itliyi tutdu, mırıldadı, deyəsən, lap üstümə cummaq istədi, ancaq ani olaraq Qıllı Kişiyə baxdı, mənə elə gəldi ki, ondan icazə istəyir – üstümə cummadı və deyəsən, bir az sakitləşdi, özünü ələ aldı: - Deyirsən ki, itsən, it! Noolar it olanda, mən özüm-özümü yaratmamışam ki...
İtə noolub ki... Hərbidə işləyənlərimiz var... lap elə mədəniyyət sahəsində, sirkdə. – İt elə bil tələsirdi və onun bəzi sözlərini başa düşmək olmurdu. – Dünyanın bəzi məmləkətlərində itləri müdafiə eləyən könüllü cəmiyyətlər var... Noolub itə? Ona adam dəyib! Dünyanın ilk kosmonavtı elə it olub də, it...
Mən itin sözünü kəsməsəydim, heç adam deyildim: - Yoox ee, belə özünüzü tərifləyirsiniz,- hər təsadüfə qarşı bir gülümsədim də, itdi də...
- Mən it olsam da, olan şeyləri deyirəm. Ancaq siz adamlar... Bir də gördün ki, birisini qoydular ortalığa illər uzunu, gecə-gündüz təriflədilər, təriflədir – nə tərif eliyənlər doydu, nə də tərif olunan.
Neçə illər belə gedəndən sonra bir də gördün qəfil hər şey dəyişdi, kişinin ayağı büdrəyən kimi başladılar tərsinə dnışmağa, tərifçilər oldu tənqidçi-söyüşçülər. Elə sözlər, elə böhtanlar dedi ki, adamlar, dünyanın bütün itlərinin tükləri biz-biz oldu. Sənin adamlardan xəbərin yoxdur deyəsən. Tərif yaltaqlığın lirikasıdı.
Adamların dediyi, quraşdırdığı, icad eləyib yaratdığı tərifin qabağında heç nə dura bilməz – heç təriflənən özü də... – Qıllı Kişiyə baxdı, kişi başını aramla tərpətdi, razılıq elədi. Mən isə özümdən asılı olmayaraq, bir də onların qoşa sifətinə baxdım – bir almanı yarı bölmüşdülər...
- Tərif haqqında daha nə deyə bilərsən? – bu dəfə adam ədası ilə itdən soruşdum.
- Adam torpağı çürüdəcək, tərif də adamı...
- Sənin də quyruğun var, öz şəxsi quyruğun haqda nə deyə bilərsən? – Yarı ciddi, yarı zarafat soruşdum.
- Mənim quyruğum adam quyruğunun tayı deyil – yenə mırıldadı, - mənim quyruğumun bir ucunu görürsən, - quyruğunu qaldırıb ucunu göstərdi, - bir ucu da ürəyimdədi. Hələ bundan başqa, - Qıllı Kişini göstərdi, - mənim quyruğumun tərpəndiyini görən olmayıb. – Sifəti ciddiləşdi, bir az susdu, yenə çönüb dostuna baxandan sonra əlavə etdi, - it dilində qəzet çıxsaydı, gələn dəfə də mən səndən intervü alardım... adam intervüsü....
- Çıxar, it dilində də qəzet çıxar... çıxacaq... – Bunu da Qıllı Kişi ağır-ağır dedi, - bəlkə də var, xəbərimiz yoxdur...
Mən də söhbətə bildiyim kimi qarışdım: - İt dilində qəzet çıxacağını deyə bilmərəm, ancaq gələn dəfə bu suallarla sənə müraciət edəcəyəm – səndən intervü götürəcəm. – Nə isə, bu sözləri deməyi özümə borc bildim.
- Zəhmət çəkmə, - Qıllı Kişi dedi, - itin dediklərinin hamısı mənim də ürəyimdəndir – bizim qəlbimiz birdir.
- Onda səndən bir-iki şey soruşum. – İtin dostuna dedim.
- Buyur.
- Sənin bədənin niyə belə qıllıdı?
- Mənim yumurta soyutması kimi ağappaq bədənim vardı, neçə illərdi çöllərdə qalmışam, evsiz-eşiksiz... bədənim başladı tük gətirməyə. Yəqin bədənim təbii şəraitə uyğunlaşmağa başlayır. Axı, mənim yaşayışım adam yaşayışı deyil.
- Niyə köhnə qəbiristanlıqda məskunlaşmısan?
- Bura döşümə yatır...
- Mən sənə kömək eləyə bilərəm?
- Allahın gücü çatmayan işə bəndəsinin gücü heç çatmaz.
- Hərdən gəlim dəyimmi sənə?
- Olmaz! – Qıllı Kişi bir kəlmə dedi.
- İndi mən gedirəm. Bəlkə mənə sözün var... adamıq də...
- Sözümü ona demişəm, - iti göstərdi, - vəsiyyət də eləmişəm...
- Vəsiyyət?
- Bəli...
- İtə niyə vəsiyyət eləyirsən ki? – Onun bu hərəkəti köpəyi selbə tutan kimi tutdu məni.
- Sən onu bilməzsən, uşaqsan...
- Yaxşı, əgər sirr deyilsə, nə vəsiyyət eləmisən? – az qala qılığına girə-girə dedim ki, görüm nə deyir.
- Demişəm ki, öləndə... məni yesin... yoxsa ortalıqda qalıb iylənərəm...
- Bəs o nə dedi? – Baxışlarını uzaqlara zilləmiş iti göstərdim.
- Əvvəlcə dedi ki, mən adam əti yemirəm... sonra ağladım, sıtqadım, yalvar-yaxar elədim – razılaşdı...
Bir də gördüm ki, köhnə qəbiristanlığın köhnə cığırı ilə evə tərəf elə addımlayıram ki, elə bil dizə qədər bataqlığın içi ilə gedirəm...
Mən köhnə tabut kimi köhnə qəbiristanlıqdan çıxdım. Köhnə tabut köhnə qəbiristanlıqdan qayıdırdı.
Köhnə tabutun içi boş idi...
...Sonra köhnə qəbiristanlığa köhnə bir qaranlıq çökdü. Köhnə ölülər köhnə qaranlığı köhnəlmiş sümüklərinin üstünə çəkib köhnə bir rahatlıq tapdı...
1998
SEYRAN SƏXAVƏTİN AYRI HEKAYƏLƏRİ
İtin dediklərindən
Jurnalistlik fakültəsinin birinci kursunda oxuyurdum. Sentyabrın əvvəlləri idi. Günortaüstü dərsimiz qurtaran kimi özümü verdim universitetin yaxınlığındakı redaksiyaya, düz baş redaktorun otağına girdim.
- Jurnalistəm, - dedim, sonra salam da verdim. Baş redaktor məni təpədən dırnağa süzüb, - məqalə gətirmisən? – dedi.
- Yox…
- Bəs onda nəyə gəlmisən?
- İstəyirəm ki, sizin qəzetlə əməkdaşlıq eliyəm… sonra da yavaş-yavaş gedəm qabağa.
Baş redaktorun dodağı qaçdı: - Nədən yaza bilərsən?
- Hər şeydən.
- Axı, sən hələ cavansan… adamlarla dil tapmağı bacararsanmı? Axı hər adamın öz dilini tapasan gərək…
- Mən it dili də bilirəm, - tələsik cavab verdim.
- Onda get itdən bir intervü götür, - redaktor da tələsik dedi, gözünü gözümə zillədi, - xoşuma gəlsə çap eliyərəm, - yenə gözünü gözümdən çəkmədi.
- Yaxşı, - mən qəfil razılaşdım, - bir həftəyə gələrəm, - deyib qapıdan çıxdım.
Baş redaktor arxadan məni səslədi. Geri qayıtdım, elə qapının ağzındaca ayaqüstü məndən soruşdu:
- Doğrudan sən it dili bilirsən?
- Bilməsəm demərəm ki…
Baş redaktor bir az da mənə diqqətlə baxıb duruxdu, elə bil ki, mənə yazığı gəldi, soruşdu:
- Onda de görüm, it dilində Vətənə nə deyirlər?
- Leş…
- Nə?!
- L-E-Ş, – mən də onun gözünün içinə baxdım, - Leş! Başqa sualınız yoxdursa mən gedim… - qapıdan çıxa-çıxa soruşdum.
- Gözləyəcəyəm ha… - Baş redaktor sağ əlini yuxarı qaldırdı.
- Gələcəm ha…
Ordan bir başa məhləmizə gəldim, hər yanı ələk-vlək elədim. Qıllı Köpəyi tapa bilmədim. Düzünü boynuma alım ki, bir az da ruhdan düşdüm, ancaq o qədər də yox. Birdən yadıma düşdü ki, Qıllı Köpək köhnə qəbristanlıqda yaşayır – ora üz tutdum – orda da yox idi. Qıllı Köpək bir parça yağlı əppək olub göyə çəkilmişdi. Başımı qaldırıb bir göyə də baxdım, şəhərin şimal tərəfində, yerlə göyün arasında, qara, zəhmli bir bulud dayanmışdı və bulud elə o Qıllı Köpəyə oxşayırdı. Xeyli o buluda tamaşa elədim – itin başı, boynu, quyruğu… elə bil özü idi ki, durmuşdu.
- Salamunəleyküm.
- Salam… - sevindim, - ay dayı, dostun hardadı, - dedim.
- Mənim Qıllı Köpəkdən başqa dostum yoxdu, bala, - dedi.
- Elə mən də onu deyirəm də…
- Gəl… - Kişi köhnə qəbiristanlığa üz tutdu, mən də düşdüm onun dalınca.
Bu kişi ilə Qıllı Köpəyi bu tərəfdə olanların hamısı həmişə bir yerdə görüblər və buna da adət eləyiblər. Hamı elə bilir ki, Qıllı Köpək elə bu kişinindi – ancaq Qıllı Köpək heç kəsin deyildi və özünə məxsus idi.
Birdən kişi dayandı, - istiləndim, - dedi və qurşağa qədər soyunub üzü üstə aşmış baş daşının üstündə oturdu, - harda olsa indi gələr, - dedi, - cındır və kirli torbadan bir parça quru çörək çıxarıb gəvələməyə başladı.
Birdən gözüm kişinin qurşaqdan yuxarı lütlənmiş bədəninə sataşdı, bayaqdan heç fikir verməmişəm, «bu kişinin bədəni nə yaman qıllı imiş… tüklər o qədər sıx idi ki, əti də görükmürdü – elə bil əyninə zil qara gödəkcə geymişdi – qıllı gödəkcə… Bəlkə elə ona görə də Qıllı Köpəklə dostdu, hə… bəlkə elə qohumdular – Qıllı Köpək… Qıllı Kişi».
Elə həvəssiz udqunurdu ki, Qıllı Kişi – deyəsən çörək çox qur idi. Deyəsən, Qıllı Kişinin oturduğu daşın böyründə Qıllı Köpək yatırdı, çünki torpaq it şəkli almışdı – bir az da hamarlanmışdı.
Qıllı Kişi ora-bura boylandığımı hiss edib dedi:
- Darıxma, һarda olsa indi gələr, vaxtıdı, - ҹındır və kirli torbasından bayaq özü yediyindən də böyük bir çörək parçası çıxardıb böyrünə qoydu, deyəsən itin payı idi.
- Sənin qoһum-əqrəban yoxdu? – Qəfil soruşdum.
Üzümə xeyli tamaşa eliyəndən sonra ağır-ağır ҹavab verdi:
- Bu itdən başqa һeç kəsim yoxdu... – İtin yerinə baxdı, - ilin on iki ayını bir yerdə oluruq, - dedi, - meһrimizi bir-birimizə salmışıq... o biri itlərə qoşulmur, tək-tənһa gəzib dolaşır, axşamlar da burda görüşürük. Mən belə it görməmişəm – lap adam kimi dil bilir...
Gözaltı Qıllı Kişiyə baxdım - əynindəkilər paltardan çox çörək torbasına oxşayırdı. Elə bil Qıllı Kişinin özünü də ҹındır və kirli bir torbaya salmışdılar – anҹaq torbanın ağzını bağlamışdılar – başı qalmışdı çöldə - yoxsa ölərdi və bəlkə də ҹanı qurtarardı, Qıllı Köpək də o əbədi ayrılıqdan it kimi sarsılıb qalardı ulaya-ulaya...
- Xeyir olsun? – Qıllı Kişi başını qaldırmadan soruşdu, - biz dostuq, bəlkə, mən...
- Yox, yox... – tez etiraz elədim, - şəxsən özünü görməliyəm.
- Onsuz da bizim bir-birimizdən gizli sirrimiz yoxdu. Əgər onu aparmağa gəlmisənsə, getməz, - bir an dayanıb daһa inamla dedi, - һeç һara getməz, - elə bil özünün dediyi bu sözlərdən qürrələndi.
Qıllı Kişinin qabağında çöməlmə oturub dedim:
• Gəlmişəm ondan intervü almağa.
• Dostum olduğuna görə demirəm – çox ağıllı itdi.
• İstəyirəm qəzetə verəm onu, görən şəkli var?
• Goru var ki, kəfəni də ola... aparıb çəkdirərsən də...
• Mənimlə gedər?
• Bizi bir yerdə görsə gedər, - çox inamla dedi, - budu gəlir...
Qıllı Köpək gəldi, dostunu iylədi, qabağında quyruq buladı, darıxdığını bildirdi. Məni heç saya da salmadı – elə bil heç mən burda yox idim. Lap axırda gözlərini mənə zillədi, quyruq-zad bulamadı, çöküb dostuna baxdı, yenə quyruq buladı, dostu da ona gülümsədi. Bütün bunlardan sonra Qıllı Köpək öz yerində çöməlib təzədən gözünü mənə zillədi ki, yəni buyur görək.
Mən də keçib bir daşın üstündə oturdum, qələm-kağız çıxardım:
• Özünüzü təqdim edin...
• Ham! Ham! Ham!
• İtov İt İt oğlu. – Bunu da Qıllı Kişi dedi – lap tərcüməçi kimi.
• Mən başa düşürəm, sən narahat olma... – Bunu da mən dedim və sonra üzümü yenə itə tutdum:
• Peşəniz?
• Veyil-veyil gəzmək.
• Təvəllüdünüz, doğulduğunuz yer?
• Bizdə heylə şey olmur ha, biz itik.
• Ay oğul, sən bunnan adam kimi danışma ee, it kimi danış, itə aid suallar ver, - Qıllı Kişi söhbətə qarışdı, - bir də gördün quyruğunu atdı belinə çıxdı getdi.
İt və itin dostu məni çaşdırmışdı.
Susdum. Neçə il idi ki, bu qəbiristanlıqda ölü basdırmırdılar, elə ona görə də bura köhnə qəbiristanlıq deyirdilər. Sükut qılınc kimi kəsirdi, mən elə indicə anladım ki, köhnə qəbiristanlığın sükutu təzə qəbiristanlıqdakından daha dərin və xoflu olurmuş. Bunları fikirləşə-fikirləşə verəcəyim sualı da axtarırdım. Və bu iki daşın arasında onu da fikirləşirdim ki, “necə bu itin yanında biabır oldum ee...”.
Hələ bu azmış kimi baş redaktorun sözü yadıma düşdü: Gözləyəcəyəm ha...
Ağlıma gələn ilk sualı verdim: - Adamlara münasibətiniz?
- Açıq deyim?
- Açıq.
- İnciməzsiniz ki?
- Yox... – Çaşan kimi oldum, ancaq özümü o yerə qoymadım. – bəs dostunuz incisə? – dedim və başımla Qıllı Kişini göstərdim, - axı o da adamdı.
- O adam deyil... dostumdu...
Çönüb Qıllı Kişiyə bir də baxanda gördüm ki, itin cavabı onun xoşuna gəlib – təkləndiyimi hiss etdim və bu, mənə çox ağır gəldi.
İt darıxdı, burnunu Qıllı Kişinin üzünə sürtən kimi o, ayağa durdu, geyindi, oturdu daşın üstündə.
Cındır və kirli torbanın içindəki kişi bir itə, bir də mənə baxdı. Mən gözümü ondan yayındırıb onun yanındakı cındır və kirli çörək torbasına baxdım. Vallah, dəqiq deyə bilmirəm, mənə elə gəldi ki, torba durduğu yerdə tərpəndi, elə bildim ki, torbanın içində
Qıllı Kişinin balası var və torbanı tərpədən də odu. Gözümü cındır və kirli torbadan çəkib tamam başqa tərəfə baxdım: qəbiristanlıqdı də, bu dəfə gözümə balaca, qəşəng uşaq qəbri sataşdı – bu qəbir Qıllı Kişinin cındır və kirli torbası boyda olardı. Baş daşı isə çox böyük idi – uşağın balaca qəbrinə də, elə özünə də ağırlıq eləyirdi – ürəyimdə bu ağırlığa etiraz etdim:
“Uşaq qəbrinin baş daşı gərək elə uşağın özü boyda olsun... Axı, niyə ayrıca uşaq qəbiristanlığı olmasın?.. Burda da balaca-balaca, toppuş-toppuş uşaq qəbirlərinə böyük-böyük qəbirlər böyük-böyük nəzarət eləyirlər və uşaq qəbirlərinin azadlığını əllərindən alırlar – bəlkə elə uşaq qəbirləri oynamaq istəyir...”
Bir də Qıllı Kişinin cındır və kirli torbasına baxdım və bu dəfə torbanın tərpəndiyini gözümlə gördüm – inandım ki, torbanın içində uşaq var və bu uşaq da, daha böyük cındır və kirli torbanın içindən başı çıxmış Qıllı Kişinin balasıdı.
İt səsinin yoğun yerinə salıb bir ağız hürməsəydi, hələ bu xəmir çox su aparacaqdı – yəni mən gec “ayılacaqdım”.
- Adamlara münasibətiniz...
- Adamlar qudurub, - it cavab verdi.
- Axı, qudurmaq it peşəsidi – it qudurar, adam yox...
- Qudurmuş adam qudurmuş itdən min dəfə quduz olur. Biz itlər tək-tək qudururuq, siz isə... Bir də gördün bir ölkənin adamları qudurdu cumdu o biri ölkənin üstünə... Adamları yer üzünə bəla göndəriblər. – Mırıldadı. – Siz bizi də aldatmısınız, - dişlərini qıcıyıb hürdü. – Siz bizi də aldatmısınız...
- Biz?
- Siz... Biz canavar nəslindənik, eşidirsən, ay adam, canavar nəslindən. Qabağımıza sür-sümük atdınız, öyrəşdirdiniz özünüzə, sonra da yiyə durmadınız, saldınız bizi çöllərə. Yal verdiniz, biz də başladıq yala hürməyə... yala hürə-hürə qurd oğlu qurd çönüb oldu it oğlu it...
- Tamah sizə güc gəlib də, nəfsinizi saxlaya bilməmisiniz!
- Düz sözə nə hürəsən, düzdü. Nəfsimizə görə nəslimizdən keçdik. – Mırıldadı. – Adam əlində sümük görən tənbəl, nəfsli canavarların hamısı gəlib adamın qapısında it oldu. Əsl canavarlar isə hələ indi də dağlarda, meşələrdə şahlıq eləyirlər. Bir dənə bədəsil canavar tapmazsan – canavar elə canavardı. Təkcə biz itlər nəslimizə satqın çıxdıq, axırda da gəlib it olduq.
Bir canavarın dərisi dünyanın bütün itlərinə dəyər; canavar dərisidir, bilirsən ki, bunun üçündə qurd oğlu qurd olub.
Bu sözlərdən sonra gördüm ki, itin gözlərindən yaş axır – it ağladı, ağladı və sonra gəlib gözlərini dostunun pırpız saçlarına və tüklü üzünə sürtdü – gözünün yaşını silirdi. Sonra da üzünü göyə tutub bir-iki ağız uladı. Qıllı Kişi sağ əli ilə əvvəlcə onun başını sığalladı, sonra sinəsinə sıxdı – it kimi qucaqlaşdılar, çünki adamlar belə qucaqlaşmırlar...
Bu səhnə mənə çox ağır gəldi və darıxdırdı. Bir az aralıdan keçən bir topa it də dayanıb biz üçümüzə tamaşa eləyirmiş. Bu it topasını hamıdan qabaq Qıllı Köpək gördü və tez də özünü, elə bil ki, bir balaca yığışdırdı.
Əvvəlcə onlara fikir vermədi. Dəstədəki itlərdən biri hürdü və bizə tərəf bir-iki addım atıb dayandı. Qıllı Köpək ildırım kimi yerindən qopdu. İt topası bir anın içindəcə şam ağaclarının qalınlığında gözdən itdi və Qıllı Köpək geri qayıdıb əvvəlki yerində – Qıllı Kişinin yanında çömbəldi, dostuna, sonra da mənə nəzər salıb tərpənməz oldu – elə bil it heykəli idi.
Qıllı kişinin gözündəki zəif işığı elə bil bir az artan kimi oldu – bəlkə də dostu ilə öyünürdü – hər halda mənə elə gəldi. “İt heykəli” yerindən tərpəndi və təzədən it oldu, quyruğunu bulayıb dostunun onunla öyünməyinə belə cavab verdi. Bir anlıq itə və itin dostuna qibtə elədim və bu hisslər tez də keçib getdi.
Qıllı Köpəyin it topasını qovduğundan xeyli sonra lap uzaqdan həmin itlərdən birinin boğuq səsi gəldi və Qıllı Köpək tez qulaqlarını şəkləyib it hürənə baxdı. Bu anı nəzərimdən qaçırmadım – deyəsən, Qıllı Köpək gülürdü, çünki Qıllı Köpəyə baxıb Qıllı Kişi də gülümsədi.
Üçümüz də köhnə qəbiristanlığın köhnəlmiş sükutunu su kimi ağzımıza alıb durmuşduq. Bir-birinə boy verən şam ağacları da susmuşdu. Ürəyim sıxılırdı. Birdən itin dostu dilləndi:
- İt dilini harda öyrənmisən?
- Xarici dillər institutunda oxuyanda, - dedim.
- Vaxt gələcək ki, it dili ən işlək dil olacaq. – Qıllı Kişi gözünü mənə zillədi.
- Niyə ki? – həm soruşdum, həm də etiraz elədim.
- Sən hələ cavansan, - Qıllı Kişi dirsəkləndi, - vaxt gələcək bütün dünya it dilində danışacaq... mən ölü, sən diri.
- Axı, hansı əsasla belə danışırsan? Özün də adam... – səsimi də bir balaca ucaltdım.
- Adamlar bir-biri ilə it kimi davranır, düzdü? Əgər adamlar bir-biri ilə it kimi davranırsa, əvvəl-axır it dilində də danışacaq də... Dil davranışdan doğan şeydi, axı..
Bu məntiq məni bir az sındırdı, bunu Qıllı Kişi də hiss elədi və sözünü belə yekunlaşdırdı: - Vaxt gələcək... bəlkə də, it dili beynəlxalq dil statusu alacaq... Dünya ora gedir ee...
Ürəyimdə Qıllı Kişi ilə barışsam da, özümü o yerə qoymadım və onu da dərk elədim ki, əsas elə ürəkdi də...
Üzümü yenə itə tutdum: - Sənin əslin haralıdı?
- Bizdə heylə şey olmur ha, itik də it...
- Küçük vaxtlarını necə xatırlayırsan?
- Bizdə yaddaş olmur ha. Mən küçük görmüşəm, ancaq özümü balaca görməmişəm.
- Necə dolanırsan?
- İt günündə...
- İtin içində şeytan olur?
- Yox. Şeytan biz itlərdən iyrənir – bəlkə, ona görə... Bir də ki, şeytan adamlarla oturub-durur... Bizdən iyrənir, bizi bəyənmir.
- Səndən ən çox kim qorxur?
- Pişik.
- Bəs sən ən çox kimdən qorxursan?
- Adamdan...
Bu dəfə üzümü itin dostuna tutdum:
- Bəs sən ən çox kimdən qorxursan?
- Adamdan... – dedi – elə hamıdan.
- Bəs səndən kim qorxur?
- Heç kəs... – Qıllı Kişi elə bil utandı.
Mən ikisinə də müraciət elədim:
- Deməli, ikiniz də adamdan qorxursunuz?
İkisi də başını tərpətdi.
- Bu məndən çox qorxur – it dostunu göstərdi.
- Niyə ki?
- Axı o həm də adamların dilini bilir...
Qıllı Kişidən soruşdum: - Adamlar arasında dostun var?
- Yox bezmişəm onlardan...
İtdən soruşdum: - İtlər arasında dostun var?
- Yox, bezmişəm onlardan...
İkisi də oxşarından bezib... İt itdən, adam adamdan...
Elə bil bir-birinin ağzına tüpürmüşdülər. İt çömbəldiyi yerdən durdu, adamın qucağına sığındı. Bir azdan adam istisiylə it istisi bir-birinə qarışdı – adam bu istini daha tez hiss elədi və başa düşdü ki, hava bir balaca soyuyub. İti bu vəziyyətdə narahat eləmək istəməsəm də, növbəti sualı verdim: - Sən heç ömründə ictimai faydalı əməklə məşğul olmusan?
İt dostunun quğacındakı it rahatlığından çox asanlıqla əl çəkdi, gəlib xüsusi bir əda ilə əvvəlki yerində çömbəldi, başını dik tutub dedi:
- Mən dövlət işində işləmişəm.
- Nəəə? – Təəccübləndim və bunu gizlətmədim də.
- Sərhədçi olmuşam – poqraniçnik, dövlət sərhəddini qorumuşam. Bir başa KQB-yə tabe idik. Siz adamlar dövlət adamı deyirsiniz ee, dövlət adamı – mən də dövlət iti olmuşam.
Maraq məni götürdü: - Bəs onda niyə bu günə düşmüsən?
İt mırıldadı: - Bir gün zastavaya çox hörmətli bir adam gəldi. Komandirlə o ki var yeyib-içdilər, axırda da komandir keflənib məni bağışladı qonağa, qara günlərim də ondan sonra başladı...
- Bəs sonra – əlüstü soruşdum.
- Sonra da elə bil ömrümdə ikinci dəfə it oldum... Sahibim hündür boy, enlikürək, keçəl bir kişi idi. Mənim dilimi tapa bilmirdi, evi də həmişə qonaqlı-qaralı olurdu. Yeməkdən korluğum yox idi.
Mənə taxtadan qəşəng bir it damı da tikdirmişdi. Dediyim kimi, yeməkdən korluq çəkməsəm də, menyü tamam dəyişmişdi – it nə qədər sür-sümük yeyər axı? Sahibim ipə-sapa yatmadığımı görüb, məni zəncirlədi. Zəncir yoğun və ağır idi. Mənim yeməyimi çox vaxt özü gətirərdi düz həyətin aşağısındakı it damına. Ancaq hiss edirdim ki, hürməməyimdən çox narazı idi.
Mən sahibimi də başa düşürdüm. Əslində it hürməlidi də... həyətdə gəzişən toyuq-cücədən, ailə üzvlərindən və səmadan başqa heç nə görmürdüm – bağ-bağat dörd tərəfdən hündür daş hasarla əhatə olunmuşdu. Ömürlük bu dörd divar arasında qalacağımı fikirləşdikcə qan-tər məni basırdı, gözlərim qaralırdı – bu yerdə it lap adam kimi kədərləndi və susdu.
Çönüb Qıllı Kişiyə baxdım və dəhşətə gəldim – kaş siz də bunu görəydiniz – gördüm ki, itin gözündəki kədərlə Qıllı Kişinin üzündəki kədər eynidi, - oxşardı – sifətlər də bir-birini təkrar eləyirdi. Mən heç vaxt belə şey görməmişdim; əgər itin başını kəsib, adamın başının yerinə qoyan olsaydı, heç nə dəyişməzdi. Ürəyimdən keçdi ki, bir güzgü olaydı, mən də öz sifətimə baxaydım...
Ancaq köhnə qəbiristanlıqda güzgü nə gəzirdi – ölülər güzgüyə baxmırlar... Ölülərin güzgüsü olmur ha... Ölülərin bir ayrı güzgüsü var, özü də bədənnüma güzgüdü – bu, baş daşlarıdı. Ölülər bu güzgüdə heç vaxt özlərini görə bilmirlər. Ölülərin bədənnüma güzgüsündə adları yazılır, doğulduqları və öldükləri il yazılır, bu güzgüdə “toyunuz mübarək, ölülər” – yazılmır – bu da belə güzgüdü.
Bu daş güzgüdü – daş güzgülər ancaq qəbri göstərə bilir. Bir də qəbrin içindəki ölünü – diqqətlə baxsanız, görərsiniz.
İstədim Qıllı Kişiyə deyəm ki, sir-sifətdən bir-birinizə yaman oxşayırsınız, demədim, qorxdum ki, inciyər bu incimiş. Amma desəm də, deməsəm də, bu, belə idi.
Qıllı Kişi daş güzgünün üstündən durdu, əllərini göyə qaldırıb ürəkdən gərnəşdi – gendən baxan elə bilərdi ki, bu kişi Allahdan nə isə istəyir. O, əllərini aşağı salıb üzümə baxdı – onun üz-gözündə yazılmışdı: “nooldu, qurtarmısan?” Deyəsən, it də yorulmuşdu, elə mən də bir balaca yorulmuşdum.
Vaxt keçirdi, itə dedim: - Səni ilk dəfə kim döyüb, özü də nə üstündə?
- Məni ilk dəfə elə həmin keçəl kişi döyüb, - özü də bərk... – susdu.
- Nə üstə? Axı durduğu yerdə adam iti döyməz ki...
- Döyər... – it yenə mırıldadı. – Dediyim kimi zəncirin hesabına həyət-bacaya öyrəşmişdim. Sərhəd-zad yadımdan çıxmışdı. Keçəl kişi də mənə etibar eliyirdi – hərdən açıb buraxırdı məni həyətə. Bəzi vaxtlar da qonaqları ilə bağçada gəzəndə məni göstərib nəsə deyirdi, uzaqdan yaxşı eşitmirdim, ancaq hiss eliyirdim ki, məndən danışır.
Bizim qonşuluğumuzda, hasarın o üzündə bir it də var idi, o, tez-tez hürürdü, səsi də yaman xoşuma gəlirdi. O, hürəndə mən də hərdən ona cavab verirdim. Bir gün keçəl kişi yenə zəncirimi açdı, məni darvazadan çölə çıxardı. Çöl tərəfdən darvazanın ağzında çömbəldim. Sahibim mənə xeyli nəzər yetirəndən sonra darvazanı açıq qoyub getdi evə.
Yaz vaxtı idi. Bir azdan çömbəlməkdən bezdim və üzümü qonşunun hasarına tərəf tutub bir dəfə hürdüm. Qonşunun iti öz işvəli səsilə cavab verdi. Bir az keçmiş quyruğunu bulaya-bulaya gəldi yanıma, elə qəşəng it idi ki... Bir-birimizə qoşulub getdik gəzməyə. Evimizdən xeyli aralanıb özümüzü verdik qalınlığa...
Üç gün üç gecə bir yerdə olduq... Düzü heç qayıtmaq istəmirdik. Ancaq qayıtdıq. Darvazanın balaca qapısından içəri girdim – həyətdə heç kəs yox idi. Getdim dinməz-söyləməz girdim yerimə və it olsam da başa düşdüm ki, bərk yorulmuşam. Başımı qabaq pəncələrimin üstünə qoyub yatmamışdan qabaq qonşunun hasarına tərəf hürdüm və həmişə olduğu kimi artıqlaması ilə cavabımı aldım: sən ordan hür, mən burdan...
Axşamüstü sahibim gəlib çıxdı.
Evdən nəsə soruşdu – belə başa düşdüm ki, məni soruşur. Sonra həyətin ayağındakı it damına tərəf gələndə mən onun qabağına yüyürdüm. O isə məni damın yanına gətirib zəncirlədi. Sonra da lapatka sapı ilə kasıb itini döyən kimi döydü məni – zəncir ağır, ağac yorğun, keçəl kişi əsəbi... Hər şey cəhənnəm, iti döyərlər də, noolar...
Ancaq keçəl kişi məni döyəndə qonşunun səs-küyə gəlib darvazanın o balaca qapısından mənə baxan qəşəng itinin gözünə bir də görünə bilməyəcəkdim, bir də onların hasarına tərəf hürməyəcəkdim... – Bax bunu o keçələ heç vaxt bağışlamaram. Mən boyda köpəyi qonşunun qəşəng itinin yanında pərt elədi... O qədər dartındım ki, qayış xalta qırıldı. O hündürlükdə hasardan necə tullandığımdan xəbərim olmadı. Xeyli qaçandan sonra dayandım, geriyə baxanda gördüm qonşunun qəşəng iti.
Gözlərimi ona zilləmişdim. Qonşunun qəşəng iti ildırım sürətilə yanıma gəldi, bir-birimizi xeyli iylədik, üzümü onun üzünə sürtdüm və qəfil yoxa çıxdım. Bir də qonşunun qəşəng itini görmədim... Yəqin heç vaxt onu görməyəcəyəm... Nə başınızı ağrıdım... O vaxt qonşunun qəşəng iti ilə keçirdiyim üç yaz gününü keçəl kişi burnumdan tökdü... Qonşu iti çox qəşəng idi.
Ola bilər ki, adamların xoşuna gəlməsin, ancaq sən it olsaydın, - mənə müraciət etdi, - və qonşunun qəşəng itini görsəydin, heç vaxt ondan ayrılmaq istəməzdin. Nə isə... Lənət adama.
- Bəlkə lənət şeytana demək istəyirsən?
- Yox... Adama... Adama... Şeytan bizə neyləyib ki... Nə eləyibsə, adam eləyib, adam...
- Sonra səni yenə döyüblər, yoxsa elə...
- Elə yox... bir-iki dəfə daş atıblar... Bir dəfə də - keçən qış uşaqlardan biri qartopu ilə başıma elə vurdu ki, az qala huşumu itirmişdim.
- Elə qartopu dəyməknən?
- Yox, - it tələsik cavab verdi, - qartopunun içinə daş qoymuşdular. İçində şeytan olan adam qartopunun içinə nəsə qoymalıdı də... – O uşaq daş qoymuşdu. Başımı yana çəkərdim, heç dəyməzdi – fikirləşdim, uşaqdı də, qoy ürəyi açılsın, nə biləydim qartopunun içində daş olan kimi, uşağın içində də şeytan oturub. Hardan ağlıma gələydi? Bir də ki, it ağlıdı də... Ağlımız olsaydı adamların əlinə niyə baxırdıq ki...
- Siyastlə məşğul olursunuz?
- Siyasət it peşəsi deyil... Bayaq dedim ki, bizim içimizdə şeytan olmur, şeytan itdən iyrənir, adamlarla oturub-durur.
- Şeytanın nə dəxli var bura?
- Şeytanın o dəxli var ki, yer üzündə neçə milyard adam varsa, üç o qədər də şeytan var. Hər adama üç şeytan düşür... Səni necə başa salım. Bax, bir şeytan bir adamın içində özünün halalca səkkiz saatını işləyir.
Sonra o birisi gəlir, sonra da o birisi gəlir – elə bil ki, üç “ismen” işləyirlər də... Dövlət əhəmiyyətli obyektlərdə olduğu kimi... Siz adamlar da şeytanlar üçün dövlət əhəmiyyətli obyektsiniz...
Başa düşdün? Bunu da yadında saxla. Balaca siyasətçiləri balaca və az təcrübəli şeytanlar idarə edirlər, böyük və nəhəng siyasətçiləri isə daha təcrübəli, böyük və nəhəng şeytanlar idarə edirlər. Bax, buna görə də siyasət it meydanı deyil.
Özümə haqq qazandırmaq istədim:
- Bu sualı sənə bilirsən niyə verdim, - bayaq dedin ki, dövlət işində işləmisən, “poqraniçnik” olmusan... Dövlət işi ilə siyasət arasındakı məsafə elə çox da deyil... Ona görə... Yoxsa başqa bir fikrim-zadım yoxdu.
Üzümü bu dəfə də Qıllı Kişiyə tutdum:
- Bəs sən...
- Yox, yox. Elə mən də...
- Nə mən də? – Lap dirəndim.
Qıllı Kişi ağır-ağır dedi: - Şeytan məndən də iyrənir. Elə bilir ki, mən də itəm... yox...
Bu sözdən sonra yenə adamla itin üzünə baxdım – elə bil əkizdilər...
İtin cavabları məni alt-üst eləmişdi, yəqin ki, adam balasından belə cavabları eşitmək qeyri-mümkün idi. Və bu qeyri-mümkünlük burulğanında bir az da ürəkləndim, gözlənilməz bir sual verdim:
- Sən Diananın ölümünə necə baxırsan?
İt özünü yığışdırıb dedi:
- Adi adamlardan fərqli olaraq Diananın “payına” daha çox şeytan düşmüşdü – axı o, prinsessa idi və Diananın şeytanları adi adamların içindəki şeytanlardan gözəl idilər.
Onun ölümünə gəlincə isə Diananı müşayiət edən şeytanların içindəki baş şeytan, ərəb milyonçusunun oğlunun baş şeytanı ilə çoxdan danışıqlar aparmışdı və onlar mütləq görüşməli idilər – elə görüşdülər də... əbədi görüşdülər və heç vaxt ayrılmadılar... – İt bir an dayandı başını dik tutub lap uzaqlara baxdı. Mənə elə gəldi ki, Parisdəki körpüyə tərəf baxır. Və təbii ki, burda otura-otura Parisdəki körpünün altına “baxıb qayıtmaq” xeyli çəkdi və it qayıtdı və qayıdan kimi də dedi: - Diana dünyanın ən gözəl şeytanı idi. Qonşunun qəşəng iti bir az Dianaya oxşayırdı.
Yaxşı ki, Diana Eyfel qülləsindən yıxılıb ölmədi. Yaxşı ki, Diana elə körpünün altında öldü...
- Gəlin qısaca olaraq adam haqqında fikrimizi bir də dəqiqləşdirək.
- Şeytan adamın içindədirsə, adam da şeytanın paltarıdır. Şeytan sizi paltar kimi əyninə geyir – vəssalam!
- Axı şeytanın buna nə ehtiyacı var, şeytan elə şeytandı də.
- Səhv eləyirsən. Bax sənin içindəki şeytan qoymur ki, sən əsl həqiqəti qanasan. Şeytan – qoy sənin içindəki də eşitsin – adamı ona görə paltar kimi əyninə geyir ki, onu tanımasınlar.
Mənim içimdəki şeytan tərpəndi və səsi gəldi: - İt düz deyir!
Üçümüz də bu səsi açıq-aydın eşitdik – it də, adam da, mən də. Ancaq mən təslim olmaq istəmədim: - Bəs adamın yaratdıqları, kəşfləri, sivilizasiya – bunlar da boş şeydir?
İt də dediyinin üstündə bərk durmuşdu: - adam bu günə qədər nə yaradıbsa, hamısını özünə, təbiətə və təbiətdəki canlılara oxşadıb – təbiəti təkrar eliyib və təzə heç nə yaratmayıb. Adamın yaratdığı dünya şöhrətli adam heykəllərini sındırıb içinə baxsan, onun da içindən şeytan heykəli çıxacaq. İnanmırsan get, sındır, bax...
Mənə elə gəlirdi ki, bir də bu iti heç vaxt görməyəcəyəm, ona görə də qarşısında aciz-avara qaldığım bütün sualları vermək istəyirdim bu itə: - Adam üşüyəndə içindəki şeytan da üşüyürmü? – soruşdum.
- Adam üşüyəndə şeytan ona gülür.
- Niyə gülür?
- Şeytan adama gülür ki, “heç paltar da üşüyər?”.
Bayaq keçib-gedən it topası yadıma düşdü və mənə elə gəldi ki, onların hamısı oğrudurlar – İt oğrusu...
- Adamların dilində, - üzümü yenə itə tutdum, - əzbər olan bir söz var: it oğrusu – səncə bu, nə deməkdir?
Nədənsə, Qıllı Köpək də bayaqkı itlərin getdiyi səmtə baxdı:
- Bilirəm, - dedi, - adamlar elə bilir ki, itlərin hamısı oğrudur. Haqları da var. – Bir an dayandı, - heç eşitmisən ki, it iti oğurlasın?
- Yox.
- Ancaq adam adamı oğurlayır... Adam meyit oğurlayır, dövlətdən, xalqdan oğurlayır, yerdən-göydən oğurlayır – əlinə nə keçdi oğurlayır. Oğurluq etmək üçün adamların imkanları çooox genişdir. Çox...
Bəs it neynir, qarnını doyurmaq üçün nə isə aparır... İndi daha adamların əlindən oğurlamağa da bir şey qalmayıb. İndiki itlər oğurluq eləmir ee, sümsünür... İndi özün de, hansı görkəmli oğrudu – it, yoxsa adam?
Canavar hər şeyi təbiətdən öyrənir, it isə adamdan. Belə götürəndə itin ustadı adamlardı də. Hələ yaxşı ki, itlər adamların kora-zehin “şagirdləri” olub – əgər itlər adamların tökdüyünün hamısını götürsəydi – adamxasiyyət, adamxislət olsaydılar dünya çoxdan dağılmışdı. İt olduğuma görə demirəm – bu mənim it həqiqətimdi.
Yenə Qıllı Köpəyin üzünə baxdım – Qıllı Kişiyə oxşayıb durmuşdu. Və mən bu yerdə inandım ki, əgər bu sualları Qıllı Kişiyə versəydim, itdən eşitdiyim cavabları eşidəcəkdim, mənə də inanın, bu da mənim həqiqətimdir – adam həqiqəti...
Və qalmışdım it həqiqəti ilə adam həqiqətinin arasında – yavaş-yavaş sıxılırdım.
Elə bil suallar tükənmişdi. Qıllı Köpək çömbəldiyi yerdən yenə durdu və it kimi gərnəşdi, adəti üzrə yenə dostuna diqqət göstərib quyruq bulayanda ağlıma bir sual da gəldi: İtlər niyə yaltaq olur? – dedim.
- Həəə, yaxşı yadıma saldın, - elə bil itin kefi duruldu. Çönüb quyruğuna baxdı. – Bax, quyruq nə üçündür deyə bilərsən?
- Nə bilim vallah... Quyruq haqqında elə bir dərin məlumatım olmasa da, onu deyə bilərəm ki, quyruq elə quyruqdu də, - çox zəif bir cavab verdim. Deyəsən, it də bunu hiss elədi.
- Baax, - it davam etdi, - burun iy bilmək üçündür, qulaq eşitmək üçün, nə bilim ayaqlar təhlükədən qaçmaq üçündür... Bəs quyruq nə üçündür? – Özü də cavab verdi, - quyruq da bulamaq üçündür, mən itəm, quyruğum var, bulayıram, sənin ki, quyruğun yoxdur, sən niyə olmayan quyruğunu bulayırsan həəə, ay adam?!
Quyruq bulayan it də, yaltaq adam da eyni şeydi – ikisi də nəfsinin quludu. Nəfs itin ancaq quyruğunu tərpədirsə, adam çönüb olur bütöv bir quyruq – yəni adam şəklindən çıxır. İtin tamahı bir tikənin başındadır, adamın tamahının min şəkli var. Ona görə də, it bir tikə yaltaqlanır, adam min tikə. İt doyur, adam doymur, doya bilmir. Siz gedin qurban kəsin ki, adamın tamahı it tamahı olsun. Onda yer üzündə heç kəs acından ölməz. İncimə... Adamın tamahı rus çarı Yekaterinanın dünyaya məlum quduz tamahından da itidi...
Yaltaqlıq it peşəsidi. İt peşəsinə yiyələnmək istəyən adam elə itdi və acizdi. Əgər aciz olmasaydı, başqa bir peşənin sahibi olardı – lap elə ev tikərdi və it kimi yox, adam kimi yaşayardı. Adam təkcə ölümə yaltaqlana bilmir, yoxsa yer üzündə adam əlindən tərpənmək olmazdı. Ət-ətə dayanardınız, sonra da başlayardınız bir-birinizi yeməyə – mən ömrümdə it əti yeməmişəm...
- Deyirlər, itnən dost ol, ancaq çomağını əlindən yerə qoyma – mən söhbəti dəyişdim.
İt dostuna baxdı və dedi: - Gör bu adamın əlində çomaq var? Yoxdu... Ona qalsa itlərin arasında belə bir sözü var: adamla dostluq elə dişlərin tökülənədək – yəqin adamlar bu sözü eşitməyiblər, biz də belə fikirləşirik.
- Xoşbəxtsənmi? - Mən itdən soruşdum – “dünyada məndən bədbəxt canlı yoxdur...” deyəcəyini eşitmək ümidilə soruşdum, ancaq başqa söz eşitdim, it üzümə qarşı dedi:
- Adamlardan xoşbəxtəm. Dünyada ən böyük bədbəxtlik adam olmaqdır. Adamın başı çox bəlalıdı. Deyirlər itin canı bərk olar – ancaq adamın çəkdiyi əzabi-əziyyətə biz bir gün də dözə bilmərik – hamısı da ağlının ucundan.
Ağıl adamın başında olur və başının da bəlasıdı. Bilirsən, əslində yer kürəsi bütün canlılarındı və hamıya bəs eləyərdi – o gündən ki, başladılar ağılla idarə etməyə – hər şey pozuldu, mizan-tərəzi itdi. Sənə deyim ki, ağıl adamın axırına çıxdığı kimi, adam da dünyanın axırına çıxacaq, az qalıb... Biz itlər zəlzələni hər kəsdən əvvəl hiss eləyirik.
Adam ağlı təbiətin işinə qarışan gündən yer kürəsi çürüməyə başlayıb, xəbərimiz yoxdur... Elə adamların özü də, itlər də... Dünyada ancaq itlər və heyvanlar yaşasaydı, yerin burnu da qanamazdı. Siz adamlar isə hamımızın üstündə gəzdiyi yerin şah damarını kəsmisiniz, qalıb qanı axa-axa... Görəydim, elə adam nəsliniz kəsilsin!!!
İt qarğışını ilk dəfə eşidirdim, it adamı qarğıdı, it ağzına düşdük...
İtin belə deməyi mənə bərk toxundu – necə olsa mən də özümə görə bir adamam axı... Və doğrudan da, adamlığım tutdu:
- İtsən də it! – dedim.
İtin də itliyi tutdu, mırıldadı, deyəsən, lap üstümə cummaq istədi, ancaq ani olaraq Qıllı Kişiyə baxdı, mənə elə gəldi ki, ondan icazə istəyir – üstümə cummadı və deyəsən, bir az sakitləşdi, özünü ələ aldı: - Deyirsən ki, itsən, it! Noolar it olanda, mən özüm-özümü yaratmamışam ki...
İtə noolub ki... Hərbidə işləyənlərimiz var... lap elə mədəniyyət sahəsində, sirkdə. – İt elə bil tələsirdi və onun bəzi sözlərini başa düşmək olmurdu. – Dünyanın bəzi məmləkətlərində itləri müdafiə eləyən könüllü cəmiyyətlər var... Noolub itə? Ona adam dəyib! Dünyanın ilk kosmonavtı elə it olub də, it...
Mən itin sözünü kəsməsəydim, heç adam deyildim: - Yoox ee, belə özünüzü tərifləyirsiniz,- hər təsadüfə qarşı bir gülümsədim də, itdi də...
- Mən it olsam da, olan şeyləri deyirəm. Ancaq siz adamlar... Bir də gördün ki, birisini qoydular ortalığa illər uzunu, gecə-gündüz təriflədilər, təriflədir – nə tərif eliyənlər doydu, nə də tərif olunan.
Neçə illər belə gedəndən sonra bir də gördün qəfil hər şey dəyişdi, kişinin ayağı büdrəyən kimi başladılar tərsinə dnışmağa, tərifçilər oldu tənqidçi-söyüşçülər. Elə sözlər, elə böhtanlar dedi ki, adamlar, dünyanın bütün itlərinin tükləri biz-biz oldu. Sənin adamlardan xəbərin yoxdur deyəsən. Tərif yaltaqlığın lirikasıdı.
Adamların dediyi, quraşdırdığı, icad eləyib yaratdığı tərifin qabağında heç nə dura bilməz – heç təriflənən özü də... – Qıllı Kişiyə baxdı, kişi başını aramla tərpətdi, razılıq elədi. Mən isə özümdən asılı olmayaraq, bir də onların qoşa sifətinə baxdım – bir almanı yarı bölmüşdülər...
- Tərif haqqında daha nə deyə bilərsən? – bu dəfə adam ədası ilə itdən soruşdum.
- Adam torpağı çürüdəcək, tərif də adamı...
- Sənin də quyruğun var, öz şəxsi quyruğun haqda nə deyə bilərsən? – Yarı ciddi, yarı zarafat soruşdum.
- Mənim quyruğum adam quyruğunun tayı deyil – yenə mırıldadı, - mənim quyruğumun bir ucunu görürsən, - quyruğunu qaldırıb ucunu göstərdi, - bir ucu da ürəyimdədi. Hələ bundan başqa, - Qıllı Kişini göstərdi, - mənim quyruğumun tərpəndiyini görən olmayıb. – Sifəti ciddiləşdi, bir az susdu, yenə çönüb dostuna baxandan sonra əlavə etdi, - it dilində qəzet çıxsaydı, gələn dəfə də mən səndən intervü alardım... adam intervüsü....
- Çıxar, it dilində də qəzet çıxar... çıxacaq... – Bunu da Qıllı Kişi ağır-ağır dedi, - bəlkə də var, xəbərimiz yoxdur...
Mən də söhbətə bildiyim kimi qarışdım: - İt dilində qəzet çıxacağını deyə bilmərəm, ancaq gələn dəfə bu suallarla sənə müraciət edəcəyəm – səndən intervü götürəcəm. – Nə isə, bu sözləri deməyi özümə borc bildim.
- Zəhmət çəkmə, - Qıllı Kişi dedi, - itin dediklərinin hamısı mənim də ürəyimdəndir – bizim qəlbimiz birdir.
- Onda səndən bir-iki şey soruşum. – İtin dostuna dedim.
- Buyur.
- Sənin bədənin niyə belə qıllıdı?
- Mənim yumurta soyutması kimi ağappaq bədənim vardı, neçə illərdi çöllərdə qalmışam, evsiz-eşiksiz... bədənim başladı tük gətirməyə. Yəqin bədənim təbii şəraitə uyğunlaşmağa başlayır. Axı, mənim yaşayışım adam yaşayışı deyil.
- Niyə köhnə qəbiristanlıqda məskunlaşmısan?
- Bura döşümə yatır...
- Mən sənə kömək eləyə bilərəm?
- Allahın gücü çatmayan işə bəndəsinin gücü heç çatmaz.
- Hərdən gəlim dəyimmi sənə?
- Olmaz! – Qıllı Kişi bir kəlmə dedi.
- İndi mən gedirəm. Bəlkə mənə sözün var... adamıq də...
- Sözümü ona demişəm, - iti göstərdi, - vəsiyyət də eləmişəm...
- Vəsiyyət?
- Bəli...
- İtə niyə vəsiyyət eləyirsən ki? – Onun bu hərəkəti köpəyi selbə tutan kimi tutdu məni.
- Sən onu bilməzsən, uşaqsan...
- Yaxşı, əgər sirr deyilsə, nə vəsiyyət eləmisən? – az qala qılığına girə-girə dedim ki, görüm nə deyir.
- Demişəm ki, öləndə... məni yesin... yoxsa ortalıqda qalıb iylənərəm...
- Bəs o nə dedi? – Baxışlarını uzaqlara zilləmiş iti göstərdim.
- Əvvəlcə dedi ki, mən adam əti yemirəm... sonra ağladım, sıtqadım, yalvar-yaxar elədim – razılaşdı...
Bir də gördüm ki, köhnə qəbiristanlığın köhnə cığırı ilə evə tərəf elə addımlayıram ki, elə bil dizə qədər bataqlığın içi ilə gedirəm...
Mən köhnə tabut kimi köhnə qəbiristanlıqdan çıxdım. Köhnə tabut köhnə qəbiristanlıqdan qayıdırdı.
Köhnə tabutun içi boş idi...
...Sonra köhnə qəbiristanlığa köhnə bir qaranlıq çökdü. Köhnə ölülər köhnə qaranlığı köhnəlmiş sümüklərinin üstünə çəkib köhnə bir rahatlıq tapdı...
1998
SEYRAN SƏXAVƏTİN AYRI HEKAYƏLƏRİ
