Rus vilayətində keçirdiyimiz çətin illəri başa vurubmuş kimi, mən arvadımı və iki oğlumu Moskvadan vətənə yola salırdım.
Onların arxasınca özümün nə vaxt yollanacağımı, bu gedişin həmişəlik, yoxsa müvəqqəti olacağını mən dəqiq bilmirdim.
Çünki işlərin sonrakı gedişi məndən və onlardan deyil, tamam başqa adamlardan asılı idi. Ailəmizə aid olan belə vacib bir məsələnin bizim özümüz deyil, başqa adamlar tərəfindən (lap belə qohum-qardaş olsun!) həll olunmasının üzüntüsü bizi sıxırdı.
Ancaq bu sıxıntıdan çıxmaq, dünyanın malının dünyada qalacağına şübhə etmədən dünya malı ilə ləbaləb dolu bu möhtəşəm şəhərlə təmasdan zövq almaq və taleyin göndərdiyi ayrılıq bəxşişindən payımıza düşəni bir daha dadmaq da, görünür, lazım idi. Həyatda nələr olmur ki!
Çamadanlarımızı vağzalın saxlama kamerasına verib, axşama qədər qalan vaxt ərzində şəhəri gəzməyə getdik.
Rusiya paytaxtında hökm sürən dəhşətli bahaçılığa əmin olmaq üçün saxlama kamerasında bir çamadana görə 5 dollar ödəmək kifayət idi. Uşaqlara şəhəri göstərmək lazım idi.
Necə də olsa, iki il Moskvanın qulağının dibində yaşayasan və şəhərin hər gün televizordan bütün dünyaya reklam olunan füsunkar gözəlliyini görmədən üç min kilometrlik yolu geri qayıdasan...
Bu mənə bütün ömrüm boyu əzab verərdi.
Biz yalnız mənə tanış olan küçələrlə mərkəzə doğru addımlayırdıq: Qulya susurdu. Serafimov Posadda hamı Gülnarəni elə çağırırdı və İbrahimlə mən də onlara qoşulub, ailəmizin yeganə qadınına, ürəyi sıxılmasın deyə zarafatyana o cür müraciət edirdik: “Qulya!” Bəlkə də bu bizim həyatımızda həqiqətən qiymətləndiriləsi yeganə yenilik idi.
Qulya susurdu. Ciddi səliqə-sahmanına və rahatlığına görə sanki hər yeri, hər bucağı və hər guşəsi Putinlə Alla Puqaçovaya məxsus olan bu şəhərlə də, mənimlə də və bütün bunlar haqqında özünün nə vaxtsa mövcud olmuş əziz xatirələrilə də əbədi vidalaşırdı. Bizim həyatımızda ayrılıqlar, vidalaşmalar və görüşlər çox olmuşdu: ən çox xoşlamadığımız yay vidalaşmaları idi.
Adətən, onlar uzun çəkirdi. Bundan sonra o ayrılıqlara sinə gərmək, onlardan doğan çətinliklərlə barışmaq hər ikimiz üçün ağır olacaqdı.
Bizim artıq xeyli yaşımız vardı.
Hərdən bu mənzərəyə içində itdiyimiz laqeyd insan selindən Qulyanın gözü ilə baxmağa çalışırdım və Serafimov Posaddakı keçmiş iş yoldaşlarımızın “Petrovna” çağırdığı, içəndə qəflətən ağıllı fikirlər söyləyən qadının sözləri yadıma düşürdü: “Rus adamı otuz yaşına qədər həyatını yaşayıb qurtarır.
Sonrasını tanrı verər də, verməz də...” Sonrasını Petrovna həyati misallarla izah edirdi.
Onun fəlsəfəsinin qəhrəmanlarının hamısı gənc yaşlarında bu dünyadan köçmüş insanlardı. Mən, təbii ki, onları tanımırdım.
Amma bu dünyada yalnız yeyib-içib kef eləmək üçün on beş ilin həqiqətən də az olmaması Petrovnanın rəvan, eks-müəllimə nitqində xeyli inandırıcı səslənirdi.
Moskva üzdə Petrovnanın deyil, öz məntiqi ilə yaşasa da, mahiyyət etibarilə kef, əyləncə, rahat və dəbdəbəli həyat dalğasının nəhəngliyi ilə ona daxil olan hər kəsi dərhal nokaut eləyirdi.
Şəhəri ilk dəfə belə yaxından görən, onun səsini eşidən, iyini, hənirini duyan uşaqlar arabir öz aralarında qısaca pıçıldaşıb, ətrafdakı zəngin mənzərədən nəyisə seçir və sanki sonradan hər hansı bir qiymət vermək üçün onu şərhsiz-filansız öz yaddaşlarına yazırdılar.
Şərhi mən verməyə çalışırdım, onlar mənim dediklərimə emosiyasız qulaq asırdılar.
Mən bunu başa düşürdüm. Ona görə də öz optimist ata və məlumatlı gid borcumu imkanım çatan qədər vicdanla yerinə yetirməyə çalışırdım.
Rusiya üçün də ən qızmar ay sayılan avqust yarıdan keçmişdi, ancaq isti deyildi.
Günəş sanki bu şəhər haqqında uydurulmuş əfsanələrə məhəl qoymadan başqa məmləkətlərin daha önəmli paytaxtlarını isitməklə məşğul idi.
Bununla belə, biz əynimizdən soyunduğumuz jempr və gödəkcələrimizi qolumuzun üstündə saxlamışdıq.
Seyrək, uca buludların donub qaldığı bozumtul səma altında yamyaşıl Moskva yayının sərxoş adam sayağı gözlənilmədən soyuya biləcək nəfəsi və şıdırğı yay leysanları mənə yaxşı tanış idi.
Adətən bu leysanlardan çətirlə də qorunmaq mümkün olmurdu və yağışdan sonra xiyabanlarda çiçək ətri verən hava bal dadırdı. Burada hər fəsilə aid adamın ayrıca geyim dəstinin olmasının vacibliyini mən tələbəliyin ilk ilindəcə görmüşdüm və xeyli çətinliklərlə də olsa, buna yalnız tələbəlik dövrünün ortalarında müəyyən qədər nail ola bilmişdim.
Bütün ölkə alıcılarının həsrətində olduğu Moskva mağazalarında aylarla axtardığımız, tapanda da sonsuz növbələrin qırğınından birtəhər sürüşdürüb ala bildiyimiz cır-cındır indi hər addımbaşı adama “gəl-gəl” deyirdi.
Ölkədə sanki demokratik inqilab yox, cında inqilabı baş vermişdi.
Biz asta addımlarla Qırmızı meydan tərəfə gedirdik və vaxtilə yüz dəfələrlə önündən keçdiyim bu bəzəkli vitrinlərin böyük şüşələrində ailəmin əks olunan şəkli mənim bu küçələrdə qalmış gənc tələbə obrazımı yadıma salırdı.
İndikindən fərqli olaraq, harasa tələsən o gənc bu şəhərin iti ahəngilə tam qaynayıb-qarışır, ətrafdakı başqa adamlardan seçilmirdi.
İndi biz seçilirdik. Ən azı, addımbaşı rastlaşdığımız silahlı rus polisləri, rəhmətlik şairin sözü olmasın, bizim milyonlar keçən bu səki ilə addımlamağımızın fərqində idilər.
Mənim uşaqlarımın bu şəhərlə bağlı heç nəyi yox idi: onlar rus dilində də yaxşı danışa bilmirdilər; yalnız onu bilirdilər ki, onların atası burada oxuyub.
Keçmişlə bağlı özgə xatirələri onları maraqlandırmırdı.
Onların gəncliyin əbədiliyinə, qocalığın isə maraqsızlığına şübhə etməyən vaxtı idi. Ümumiyyətlə, Moskva o şəhərlərdəndir ki, orada adamı özündən başqa heç nə maraqlandırmır.
Onların ikisi də mən buradan qayıdandan sonra doğulmuşdu və bu qayıdışdan, bu doğuluşdan sonra bu şəhərlə bizim aramızda olan üç min kilometrlik məsafə boyu elə hadisələr baş vermişdi ki, onlar nəinki uşaqları, hətta yaşlı adamları və bu şəhər uğrunda faşistlərlə vuruşmuş sinəsi medallı qocaları da çaş-baş salmışdı.
Əli birinci sinfə gedəndə Qulya mənə dedi: “Gəl onu rus məktəbinə qoyaq.” Mən ona “təklifin gecikməsi” haqqında çoxdan eşitdiyim gülməli bir lətifə danışdım. Qulya gülmədi, amma mənim seçimimlə razılaşmalı oldu.
Onda mən əmin idim ki, vaxt gələcək, uşaqlarımız ana dilini gözəl bilməklə öz həyatlarını istədikləri kimi qura biləcəklər. Bunun üçün mənim nələr etdiyimi, nələrdən keçdiyimi və nələri qurban verdiyimi Qulyadan yaxşı kim bilirdi?
Qulya mənim burada keçirdiyim tələbəlik illərinin hər gününə bələd idi.
Biz telefonda uzun-uzadı danışırdıq, bir-birimizə sovet poçtunun xırdaca konvertinə sığmayan “dastan” məktublar yazırdıq, tətilləri bir yerdə olurduq.
Bu şəhər və o günlər haqqında Qulya çox şeyi bilirdi və kim bilir, bəlkə vaxtilə məni sevdiyi kimi də Qulya bu şəhəri sevirdi.
Qulya o vaxtlar da bura bir neçə dəfə gəlmişdi, biz onunla küçələri, parkları, dükan-bazarları ələk-vələk eləmişdik, hətta mavzoleyə girmək üçün bir dəfə növbəyə də dayanmışdıq.
Evlənəndən sonra isə biz onunla burada beş-altı ay kirayənişin yaşamışdıq və burada davamlı qalmağa, yaşamağa onda bizim, necə deyərlər, nəfəsimiz çatmamışdı.
İki il əvvəl yenidən gəlmişdik. Bu dəfə gəlməmişdik, külək bizi gətirmişdi. Əlbəttə, buralar da, biz özümüz də dəyişmişdik.
Təmasımız alınsa da, əvvəlki sərbəstlik və qayğısızlıq yox idi. Serafimov Posadda bizim kolbasa seximiz vardı.
Bu sexi bərpa etmək, avadanlığı sazlayıb işlək vəziyyətə gətirmək, köməkçi binaları, soyuducu kameraları qaydaya salmaq Qulya üçün tanış məşğuliyyət idi.
O bu işləri elə keyfiyyətlə yerinə yetirirdi ki, sanki ömrü boyu burada qalıb sex işlədəcəkdi. Qulya ciddi texnoloq idi, ancaq biz sexi yalnız iki il işlədə bildik: bazardan uzaqlığımız satışı əngəllədi və biz müflisləşdik.
İstehsalın qurulmasına xeyli vəsait xərcləmiş maliyyəçimiz ziyanın yarısından qayıtmağın xeyri haqqında həqiqəti dərk edərək, bir gün Yaroslavldan bizim yanımıza gəldi və belə dedi:
«Надо бы прекратить эту музыку а, Гуля, как ты думаешь?»
Əldən-ələ keçərək dağılmış, avadanlığı sıradan çıxmış bu sexin yenidən qurulması üçün o da, Qulya da çox əziyyət çəkmişdi: ümid edirdilər ki, avadanlığı təmir etdirməklə, sexin istilik, su təchizatı, soyuducu, kanalizasiya sistemlərini yenidən qurmaqla yaxşı məhsul istehsal edib, qısa bir vaxt içində vəziyyətdən çıxa biləcəklər.
Bizim buraxdığımız kolbasa məhsulları keyfiyyətcə Moskvanın adlı-sanlı kombinatlarının məhsulundan geri qalmırdı, ancaq bizdə, mənim köhnə siyasi-iqtisad biliklərimdən doğan qeyri-texnoloq zənnimcə, onlardan fərqli olaraq, iki şey çatmırdı: yeni texnoloji imkanlar nəticəsində maya dəyərin aşağı salınması ilə aşağı keyfiyyətli malın əmtəə görkəmini yaxşılaşdırmaq və... əlbəttə, ticarətin hərəkətverici qüvvəsi – reklam! Bizim “rəqiblərimiz” telekanalların ən aparıcı verilişlərinə sponsorluq edirdilər.
Rus cəmiyyəti medianın dediyi sözə daha etiqadlıdır.
Maliyyəçimiz dedi ki, Moskva kombinatlarının yerlərdə hətta nisyə verilən malını alıb-satmaq ona, öz fərdi istehsalından fərqli olaraq, 20 faiz gəlir verir.
- Burada isə mənim aylıq ziyanım dörd min dollardan artıqdır, - maliyyəçimiz peşmançılıq hissi keçirmədən əlavə elədi.
- Dözmək lazımdır, - Qulya dedi. – İstehsalı azaltmaq, yüz kiloqramlarla deyil, kiçik partiyalarla satış prinsipinə keçmək lazımdır. Bunun üçün bizə burada nəqliyyat lazımdır ki, biz özümüz də ətraf kəndlərlə, rayonlarla işləyə bilək. Bizim məhsulumuzun keyfiyyəti heç kiminkindən geri deyil. Sadəcə, satışı qura bilməmişik.
Maliyyəçimiz razılaşmadı.
- Uzaqdı, - dedi, - gəlib-getmək, aparıb-gətirmək olmur. Əziyyət çəkirik.
Seximiz ətlə işləyən müəssisə olduğu üçün on il əvvəl rayon memarı tərəfindən qəsəbənin qırağına atılmışdı. Bu, illər ərzində hələ də narıncı boya parıltısını itirməmiş bir Yuqoslaviya modulu idi: ətrafına metal torlu çərçivələrdən çəpər çəkilmişdi, həyətində cərgə-cərgə körpə ağcaqovaqlar əkilmişdi: yay-qış, üzərində qarğa sürüləri qışqırışırdı. Sexin xırda-para ət, sür-sümük tullantılarına gələn qara qarğaların, ümumiyyətlə, xeyrə gələn quş olmadığını bildiyim üçün mən onlara baxmağı xoşlamırdım.
Qışda pəncərə arxasından görünən ağappaq çöl özünün bomboş, həyatsız mənzərəsilə adamın canına Sibir genişliklərinin qarlı vahiməsini salırdı.
Qumu çoxdan tükənmiş köhnə, yarğanlı karxanaların yoxuşunda bir maşın, velosipedçi və yaxud at arabası görünəndə, istər-istəməz sevinirdik, ancaq bu sevinc Qulyanın çiyinlərində dayanmış ağır istehsalat və məişət qayğılarının yükü altında tələyə düşmüş siçan kimi çırpınıb tez də canını tapşırırdı.
Hərdən bu qarlı çölə baxmaqdan usananda, mən zəng vurub uzaqlarda qalmış dostlarla danışırdım: bəzən əhval öldürən bu mənzərəni onlara izah eləməyə çalışırdım. Onlar bunu təsəvvür eləyə bilmirdilər.
Bizim sexə su verən qüllənin təpəsindən daim axan su şırnağını qış küləkləri ətrafa səpələyə-səpələyə 35 dərəcəlik şaxtada elə dondururdu ki, qüllə dəmiryol anbarlarının başı üstündə getdikcə böyüyən buz dağına çevrilirdi.
Qış ərzində o dağı biz bir neçə dəfə balta və külünglərlə boruların qovşağına çatanacan çapmalı olurduq.
Qulyanın işə götürdüyü qızlar özlərilə gizlicə gətirdikləri ucuz spirtdən vura-vura növbənin sonuna keflənirdilər.
İşi qurtarandan sonra böyük qab-qazanları, stolları, ət doğrayan, farş qarışdıran maşınları, şprisi, divarları şlanqdan axan güclü şırnaqla yuyanda, onlar qurşaqdan aşağı tamam islanırdılar.
Və eləcə də, yaş şalvar, corab və sairlə qışın şaxtasında rayon mərkəzinədək yarım saatdan artıq piyada yol gedirdilər. Bir dəfə mən qızlarla qəsəbəyədək birlikdə gəldim və onların əynində islanmış şalvarların necə donduğunu gördüm.
Petrovnanın fəlsəfəsi mənə yalançı və uydurma göründü.
Qulya içkiyə aludəçilik göstərən qızları işdən qovub, yerinə başqalarını götürürdü, ancaq təzə gələnlər əvvəlkilərdən də pis çıxırdı.
Biz qəsəbənin mərkəz hissəsində tələm-tələsik tapa bildiyimiz, ağacdan tikilmiş köhnə bir komada gecələyirdik.
Qışda nimdaş döşəmə taxtalarının altından soyuq sanki kondisioner ağzından içəri püskürürdü.
Komada tələlərlə vurduğumuz siçanları iki il ərzində soyuducu kameraya toplasaydıq, sexin bir günlük kolbasa normasını ətlə təmin etmək olardı.
Kiçik otağımızda biz üçümüz də döşəmənin üstündə yatırdıq.
Mənim uzun kürkümü döşəyin altına atırdıq ki, yatağımızda istilik yaransın.
İndi, maliyyəçimizin bəyanatından sonra, biz iki il ərzində hər gün soraqlaşaraq, nəhayət, tapa bildiyimiz və cəmi-cümlətanı bircə həftə gecələdiyimiz babat mənzili də tərk etməli idik.
- Sənin puluna heyfin gəlir, - Qulya maliyyəçimizə dedi. – Ancaq bax gör, bu iki illik zülmün müqabilində biz nə qazandıq?! Gecəmiz-gündüzümüz yox, soyuq yerdə yatmaqdan böyrəklərimiz yaman gündə, uşaq da məktəbindən oldu.
Maliyyəçimizin günahı yox idi: yazıq, ağrımaz başına dəsmal bağlayıb, bizim üçün bu işə girişmişdi, nə qədər pulundan olmuşdu, üstəlik də, bütün başqa işlərini atıb, həftədə ən azı bir dəfə 200 kilometr yolu o baş-bu başa gedib-gəlmək məcburiyyətində qalmışdı. Amma Qulya qadın idi, öz məntiqi vardı.
O doğrudan da çox əziyyət çəkmişdi və adəti üzrə çoxdanışan olmasa da, indi bu məqamda nəsə deməli idi.
Bu boyda həngamədən sonra maliyyəçinin də, mənim də borcum onu düzgün başa düşmək idik.
- Yığışın gəlin Yaroslavla, fikirləşək görək neyləmək olar, - maliyyəçimiz dedi və zahirən bizimlə bərabər bu sex uğrunda çəkdiyi əziyyətlərinə zərrə qədər də heyfsilənmədiyini bildirən sakitliklə maşına oturub getdi.
O mənə qumarda uduzmuş, amma bunun müqabilində nəsə nəşəsi bizə o qədər də yaxşı məlum olmayan bir zövq almış adamı xatırlatdı.
Bizim əsas evimiz elə sex idi: evə gecədən-gecəyə, yatmağa gedirdik. Yedəkçi maşın gəlib, soyuducu kameranı arxasına qoşub apardı.
Kitabdakı yazılardan Qulya hesabladı ki, kamerada bizim on tondan artıq donuz ətimiz, iki ton kolbasamız, nə qədərsə sosiska-sardelkamız və dörd ton yarım kotletimiz vardı.
Mən sexin qabağında oturub, kameranın altından çıxmış, material axtarışlarına, ölçü-biçilərinə, qaynağına aydan çox vaxt sərf etdiyimiz iki “eşşəyə” baxa-baxa fikirləşirdim ki, üstündə yüz tondan artıq yük saxlamağa qadir bu möhkəm “eşşəkləri” yayda metal qırıntıları, butulka yığmaq adı ilə daim sexin həndəvərində hərlənən içki düşkünləri dərhal aradan çıxarıb, geydirmə arağa dəyişəcəklər.
Arağı içəndə isə onların heç yadına da düşməyəcək ki, o “eşşəkləri” kim, nə üçün düzəltmişdi.
Onlar öz həyatlarını çoxdan başa vurmuş adamlardı, onların bizi başa düşməyə nə vaxtları, nə də həvəsləri vardı.
Rusiya hökumətinin cəfəng iddiaları nəticəsində Azərbaycanın milyonlarla ton natural şərabından əli üzülmüş rus əyaləti texniki spirtin ağılı başdan dərhal çıxaran hər cür fraksiyasını içərək kütləvi şəkildə qırılırdı.
Lakin qırılmazdan əvvəl rus xalqının bir keflənməyi, bir də ertəsi gün “poxmelitsa” eləməyi vardı: prinsipcə mülayim, mehriban təbiətli rus xalqı bu iki - əqli cəhətdən tutqun, fiziki cəhətdən dəli və amansız anlarında dünyanın ən dəhşətli bir varlığına çevrilirdi.
Mən heyfsilənmirdim. Maliyyəçimizin bizdən imtinasına baxmayaraq, Moskvadan iki yüz kilometrlik bu məsafədə bəlkə də qalıb məskunlaşmaq, müxtəlif vasitələrlə kredit almaq, işə yeni donorlar və şəriklər cəlb etməklə istehsalı davam etdirmək olardı.
Mən sakitliyi, hər cür hay-küydən kənarda yaşamağı sevirəm və çox böyük məmnuniyyətlə sexin ətrafındakı çöllükdə bir parça torpağı çəpərə alıb, abadlaşdırar, orada uşaqlarım üçün ev tikər və ömrümün axırına qədər bu soyuq torpaqda öz isti duyğularımla əlləşərdim.
Amma rus adamının fiziki və əqli cəhətdən bir-birini tamamlayan o iki halı bu soyuq torpağa axıradək ürək qızdırmağa imkan vermirdi.
- Bu sex orada bizim əlimizdə olsaydı, bütün şəhəri kolbasaynan təmin edərdik”, - hərdən Qulya “oranı”, bizim uzaqlarda qalmış günəşli vətənimizi, nəzərdə tutaraq deyirdi.
Mən ona cavab vermirdim. Qulyadan fərqli olaraq, orada mənim sənətim insanlar üçün kolbasa istehsal etmək deyildi. Ətlə işləməkdən mənim, ümumiyyətlə, xoşum gəlmirdi.
Mən özümü Qulyanın da, İbrahimin də, hətta bizim günəşli vətənimizdə qalıb, bizdən ayrı yaşamaqla təhsilini davan etdirən Əlinin də qarşısında günahkar sayırdım, çünki bizim başımıza gələn bu macəra yəqin ki, bir az da mənim heyvan öldürməyi xoşlamayan sənətimin ucbatından olmuşdu.
Xoşbəxtlikdən, biz nə sənətimizlə, nə də ailə quruluşumuzla bağlı öz keçmişimizdə səhv axtarmırdıq: belə alınmışdı, biz bunu olduğundan bir az da yumşaq qəbul edib yaşayırdıq.
Ümumiyyətlə, Qulyanı geri boylanmağa, olub-keçmişləri dönə-dönə xatırlamağa, dərindən təhlil etməyə həvəsli adamlardan saymaq olmaz, o həmişə bir az təlaş, bir az da qorxu ilə də olsa, yalnız irəli baxmağı xoşlayır.
Bu mənada o mənim tam əksimdir və görünür, Allahın mərhəməti altında elə buna görə biz həyatımızı böyük qəzalara uğramadan yaşaya bilmişdik.
Biz Qırmızı meydana çıxıb, yavaş-yavaş Kremlin Spas darvazasına tərəf addımladıq. Həmişə olduğu kimi, meydanda yalnız turistlərdi.
Vaxtilə moskvalılar onların hamısını kinayəli tərzdə “şəhərimizin qonaqları” adlandırırdılar.
O vaxtlar Moskva özünün ləhcəsi, səkkiz milyon daimi sakini, üç milyon isə hər gün gəlib-gedən qonaq-qarası ilə hamı üçün böyüklük, nəhənglik, eyni zamanda bir əlçatmazlıq və zənginlik rəmzi idi.
Deyilənlərə görə indi bu şəhərin sakinlərinin sayı az qala iki dəfə artmışdı və şəxsən mən o zamanlar olduğu kimi, indi də bu, gecə-gündüz dəhşətli sürətlə fırlanan insan və həyat dəyirmanının dərinliklərinə girmək istəmirdim.
Bilirdim ki, oradan geriyə qayıtmağa yolu mən bir də heç zaman tapa bilməyəcəyəm.
Mən bu meydanı uşaqlarıma göstərdim, buradakı bəzi şeylərin tarixinə aid bir neçə kəlmə izahat verdim, fotoaparatla onların şəkillərini çəkdim. Kim bilir, bir də nə vaxtsa bizim ailəmizin buralara qayıdışı olacaqdımı?
Mən də, yəqin ki, Qulya da neçə illər əvvəl ilk dəfə bura birlikdə gəldiyimizi xatırlayırdıq.
-Yadındadı, biz orada şəkil çəkdirmişdik, - mən gümbəzli məbəd tərəfi göstərərək,
Qulyaya dedim.
Onda fotonu dərhal çıxaran aparatlar yox idi və mən sonradan gəlib aldığım o fotoları haradasa itirdiyimə görə hələ də Qulyanın yanında xəcalətli idim.
Ancaq indi bunu yalnız Qulyanın kefini azacıq da olsa açmaq cəhdilə demişdim, çünki bizim həyatımızda bu meydanla bağlı yeganə, kef açmayan da olsa, fakt həmin itirilmiş fotolar idi.
- Hardaydı? – Gülya mən göstərən səmtə baxa-baxa astaca soruşdu.
Uşaqlar da nəsə soruşdular, mən təəssüflə dedim:
- Onda hələ siz yoxuydunuz.
Uşaqları təəccübləndirən, əlbəttə, onların özünün nə vaxtsa bu dünyada olmamaqları yox, xeyli o tərəfdəki darvazadan kefi istəyən hər kəsin bu möhtəşəm Kreml divarlarının arxasına, Rusiya prezidenti iqamətgahının həyətinə keçə bilməsinin mümkünlüyü idi. Biz o tərəfə getdik.
Burada baş vermiş yenilikləri – atlı heykəli, Manej meydanındakı dekorativ tikintiləri, sökülmüş “Moskva” mehmanxanasını, atlarla dolu fəvvarələri-filanı mən televizorda görmüşdüm və yaddaşımın bu şəhərlə bağlı əbədi xatirələrini korladıqlarına görə mən onları o qədər də xoşlamırdım.
Mən indi Əli ilə İbrahimə necə izah eləyəydim “Moskva” mehmanxanasının ikinci mərtəbəsindəki restoranda alışarlı qoca Məhəmməd kişi ilə ömrümün ən dadlı qırmızı borşunu yediyimi?
Nə mehmanxana varıydı, nə qoca Məhəmməd kişi, nə o dad, nə də növrağı pozulmuş həmin xatirələrin bütöv mənzərəsi...
Bütün bunların olmadığı yerdə keçib getmiş ömrün qəti və təkzibedilməz bir zaman forması Kremlin on yeddinci qülləsi kimi yuxarıdan aşağı mənə baxa-baxa sanki təslim olmağı tələb edirdi. Məgər, mən müqavimət göstərirdim?
“İtirdikləriniz haqqında hikkəsiz düşünməyi öyrənin”, - bunu bizə buradan bircə kilometr o yanda yerləşən binada qoca bir müəllim deyirdi: “Çünki siz dünyanın bütün boşluqlarını doldurmaq üçün yaradılmış antivakum maşınlarısınız.
Və darvazadan içəri keçəndə, sol tərəfdəki pəncərəyə salam verin: orada maşınları çox sevən Platonov yaşayıb.”
Maşınlara olan sevgisini hər səhər həyət süpürgəsilə bölüşməyə və elə o zaman da antivakum istehsalı ilə məşğul olan bu minizavodun bir küncündə yaşamağa məcbur olduğuna görə Platonova bizim heyfimiz gəlirdi. Ancaq pəncərəyə salamı heç də hamı vermirdi.
Mənim uşaqlarım Aleksandr bağının darvazaları qədər böyük və təmtəraqlı darvaza heç yerdə görməmişdilər.
Ayaq ləngitməklə mən onlara imkan verdim ki, bu darvazaların təkcə ölçülərini deyil, həm də bəzək-düzəklərini, dümdüz qamətini, ən başlıcası isə rus padşahı tərəfindən yüz il əvvəl buraya qoydurulduğunu yadda saxlasınlar.
Çünki darvaza öz-özlüyündə başlanğıc və sonuc əlamətidir – bu iki məfhumun mahiyyətinin dərki, zənn edirəm ki, bu dünyada təkcə antivakum maşınları üçün yox, çoxları üçün gərəklidir.
Bu bağda naməlum əsgərin alov, qranitlə və tuncla bəzənmiş məzarı bundan başqa, səhv etmirəmsə, bolşevik şəbihlərilə də bağlı təmtəraqlı nəsə vardı.
Fəvvarələrə tunc əzəməti verən atlar sanki yolun o biri üzündəki çar tövləsindən indicə çıxıb, su içmək üçün hovuza tökülüşmüşdülər.
Amma qəribədir ki, bu bağ mənim üçün mövcud olduğu gündən indiyədək qoruyub saxladığı və daha da gözəlləşdirdiyi mənzərə özəlliklərilə deyil, heç zaman mövcud olmamış bir adamın həyatında həlledici bir hadisənin məkanı olduğuna görə əziz və unudulmaz idi.
Mən uşaqlarıma bu haqda heç nə demədim, çünki onlar Marqarita xanımı tanımırdılar.
Biz Kütaf qülləsindən başlanan adam axınına qoşulub içəri getmədik, vaxt imkan vermirdi. Hər ehtimala qarşı mən dedim:
- Qalsın, inşallah, gələn dəfəyə.
- E-eh, gələn dəfə... - Qulya mızıldandı. – Gələn dəfəyə kim ölə, kim qala.
Biz bu şəhərin ən məşhur küçəsilə yavaş-yavaş Kremldən uzaqlaşmağa başladıq və küçə boyu, necə də olmasa, uşaqlara göstərməyə nəsə tapmaq mümkün idi. İndinin özündə də havanın yaxşı vaxtlarında bu küçədən keçməyi hamı xoşlayır. Hər daşı, tini, mağazası, restoranı tanış, qırmızı qranit şalvarlı bu küçənin hər iki səkisi boyu mən yüz dəfələrlə o baş-bu başa addımlamışdım. Mənim tələbə dostumun buradakı kafelərdən birində olmuş toyunda Qulya da iştirak eləmişdi. Bizim toylardan xeyli fərqli bu mərasimi Qulya həmişə xatırlayırdı: toyun böyük təmtəraqdan uzaq sadəliyi və oradakı adamların sərbəstliyi onun xoşuna gəlirdi. Ancaq bu toy çoxdan olmuşdu, evlənənlər də moskvalılar sayaq çoxdan boşanmışdılar, hətta kafenin qapısı üzərində bütün Moskvaya tanış olan adın yazılış forması da dəyişmişdi. Ona görə mən gürcü şərabının reklam təzahürlərindən biri olan bu lövhənin yaxınlığında ayaq saxlayıb, Qulyadan buranı tanıyıb-tanımadığını soruşanda, o duruxdu və yalnız yaxınlıqdakı atlı heykəlinin adını oxuyandan sonra dedi:
-Hə-ə... Saşanın toyu!..
Uşaqlar yenə nəsə cükküldəşdilər. Mən dedim:
- Onda siz yoxuydunuz.
Mənə elə gəldi ki, uşaqlar nə vaxtsa bu dünyada, eləcə də bu şəhərdə olmadıqlarına şübhə etmədən, olmaqla olmamağın fərqini özləri üçün müəyyənləşdirməyə çalışdılar və nədənsə bu mənə əlavə könül xoşluğu gətirmədi.
- Deyəsən, biz heç indi də yoxuq, - Əli gülə-gülə dedi.
Ancaq nahar etməyə uşaqları mən bu kafeyə yox, bir az aşağıdakı rus kafesinə apardım.
Biz selodka ilə soyutma kartof, xamalı pelmeni yedik, limonad içdik: uşaqların xoşuna gəldi.
Və mənim də xoşuma gəldi ki, nəhayət, yay tətilinin bir neçə gününü bizimlə keçirmək üçün buralara gəlib çıxa bilmiş Əli məhz bu kafedə, özü kimi cavan moskvalıların qaynaşdığı adi yeməkxanada nahar etməkdən məmnun qaldı.
- Gördün ki, varsınız? – stolun üstündəki boşalmış qabları göstərərək, mən dedim.
Əgər Əli rus olsaydı, yəni biz də rus millətinin nümayəndələri olsaydıq, mən onu cibindəki az məbləğlə, heç nədən çəkinmədən bu nəhəng şəhərə tullayıb çıxıb gedərdim. Əli bacarıqlı uşaqdı, o qalardı, haradasa işə düzəlib çoxları kimi pul qazana bilərdi. Ancaq mən Əliyə hələ körpə vaxtlarından başlayaraq, bu dünyada “olmağın” təkcə pul qazanmaqdan ibarət olmadığını öyrətmişdim, ona görə də bu haqda mən yalnız fikirləşdim, heç nə demədim və xatırladım ki, bir vaxtlar mən hər kəsin öz Moskvasının olması fikrinə tərəfdar çıxmışdım. Bizim həyatımız hələ də bu normal fikrə qarşı çıxanların inadlı müqavimətilə dolu idi. Bu müqavimət bəzən aparıcı gücə çevrilib bizi əzirdi. Buna görə indi biz buradaydıq və elə buna görə də biz bizim olmayan bu şəhərin küçələrindən ürkək qonaq nəzakəti və hər an kimlər tərəfindənsə dayandırılmaq təhlükəsinin soyuq kölgəsi altında keçib gedirdik.
O cür möhtəşəm və parlaq gözəllikdən sonra belə adi, tökmə naxışlı çuqun çəpərin, hündür meşə ağaclarının və mənasız kolluqların sıxlaşdığı darıxdırıcı bağın arxasında rəngi xeyli bozarmış ikimərtəbəli bu bina nə idi ki, mənim uşaqlarımı heyrətləndirsin?
Hətta bağın ortasında özü ucalıqda qara postamentin üzərində bekarca dayanmış tunc heykəl də onların diqqətini çəkə bilmədi.
Onlar binaya, bir az solda, hündür metal tor arxasındakı voleybol meydançasına nəzər salıb, həyətdəki ölü sakitliyi və kimsəsizliyi bir daha öz içlərindən keçirib, mənim yerimdən tərpənməmək inadıma təəccübləndilər.
Onlar çəpər boyu daha maraqlı mənzərə və gözəlliklər görmək arzusu ilə yavaşca irəli addımladılar: sol tərəfdəki xiyabandan öz füsunkar görkəmilə tunca çevrilmiş başqa bir rusun heykəli və onun ətrafındakı qələbəlik onları səsləyirdi.
Mən onların qarşısında dayanıb dedim: “Mən burada oxumuşam. Bura mənim doğma məktəbimdir.”
Bizi bürümüş ağır reallıq indiki halda əsasən ayrılığın acısından ibarət olduğu üçün beş illik həyatımın burada qalmış anları haqqında təzə xəbər də mənim ekskursantlarımın kefində əsaslı dəyişiklik edə bilmədi. Ancaq onlar bayaqkından xeyli diri maraqla bağa, binaya, ətrafa baxdılar.
- Bir dəfə televizorda da göstərmişdilər ey buranı, - İbrahim dedi.
- Bura mənim tamam yadımdan çıxıb, bir az başqa cür təsəvvür eləyirdim, – Qulya astadan dedi.
Çuqun hasarın iki çərçivəsindən ibarət darvazanı yüngülcə itələdim, üstündəki köhnə qıfıl ağzını ayırıb əsnədi və biz həyətə keçib dayandıq ki, qarovulçu gəlib çıxsın. Mən sola dönüb toz basmış pəncərəyə ucadan:
- Salaməleyküm! – dedim.
Bu an Andrey Platonoviçin “evindən” dərhal çıxan saqqallı bir oğlan bizə yaxınlaşdı.
Çox güman ki, tələbə idi, həm də qarovulçu işləyirdi.
Mən ona məsələni izah elədim və o bizi həyətə buraxıb, peyda olduğu kimi də dərhal yoxa çıxdı.
Əgər o, tələbə idisə, indi, yayın bu isti, tətil günündə, içəri qapanıb, mütləq nəyinsə üzərində işləyirdi və darvazadan o yandakı yenilməz, zəngin, əlçatmaz Moskva ilə ilk döyüşlərə öz ordularını səfərbər edirdi.
Bu balaca həyəti gəzmədən, bağdakı toz basmış, üstündə qarğaların ağ ziyilləri qurumuş skamyaların birində oturmaqla da seyr etmək mümkün idi.
Biz o skamyalardan birinə yaxınlaşanda, bağda heykəli qoyulmuş kişini universitet kitabından tanıyan Əli onun burada niyə olması ilə maraqlandı.
Mən dedim ki, o, iki yüz il əvvəl bu binada doğulub, bu həyətdə boya-başa çatıb; bu ev onun dayısının olub.
Mən istədim onlara deyəm ki, insanın harada doğulmasının, kimlərin əhatəsində, necə boya-başa çatmasının və doğulduğu evlə, torpaqla bütün həyatı boyu ayrılmaz şəkildə bağlı olmasının çox mühüm əhəmiyyəti var.
Ancaq mən bu sözləri deyə bilmədim, çünki həm indiki halda, həm də uzaq keçmişdə şəxsən mənim nümunəm bu müqayisəyə tamamilə zidd idi.
Mən onları heykəlin yanında qoyub, evə tərəf gedə-gedə fikirləşirdim ki, heykələ çevrilmiş adamın özü bütün həyatını Avropa mühacirətində keçirdiyi, hətta ölməyə də bura gəlmədiyi halda, çoxlarının, o cümlədən buradan min kilometrlərlə uzaqda doğulmuş Andrey Platonoviçin də adı bu evlə əbədi qoşalaşıb.
Ukraynada doğulmuş başqa biri isə bütün dünyanın allahsızlıq rəmzi kimi tanıdığı, ehtiyat etdiyi və sevmədiyi qırmızı zamanın bir parçasına bu evdə elə divan tutmuşdu ki, o heç heykəlin yuxusuna da girə bilməzdi.
Mən ilk dəfə Quran-Kərimi oxuduğum “Oxu zalı”nın böyründə ayaq saxladım: binanın baş girişinin yaxınlığında həyətin bir qırağına sığınmış bu ayrıca damça, gərək ki, dayının mətbəxi olmuşdu.
Bu damçanın çölü də, içərisi də eyni dərəcədə köhnə və yaraşıqsız idi.
Ancaq burada çalışan insanlar onun içinə xalça sərib, stol düzərək, min bir fənd-fellə onu kitab oxumaq, oxuduğundan nəsə anlamaq və zövq almaq üçün rahat bir bucağa çevirmişdilər.
Bəlkə də belə rahatlığına görə “Oxu zalı” o zaman ölkədəki minlərlə ortabab qəsəbənin kitabxana guşəsilə müqayisədə uduzardı, amma onların heç birində Qurani-Kərimi, eləcə də həmin ukraynalının yazdığı bir çox kitabları oxumaq o zaman mümkün deyildi.
Mən həmin unudulmaz günlərin xatirəsi altından başımı qaldırıb, nə pəncərəyə, nə suvağı diksinmiş divara, nə də içəri baxmağa cürət etdim: çünki önündə durduğum nə vardısa, hamısı mənim xəyalımda bütün şövqünü və gözəlliyini yaşatmaqla onları gün-gündən artırdığı halda, əsil həqiqətdə bir az da qocalmışdı, bir az da köhnəlib, əvvəlki cazibəsini itirmişdi.
Təəssüf ki, bu müqayisələri aparmaq və onların rayihəsini keçmişin, yəni itirilmiş gəncliyin gözəlliyinə calamaq üçün adam özü də mütləq qocalmalıdır. İtirdikləriniz haqqında hikkəsiz düşünməyi öyrənin.
Mən baş girişin pilləkənləri üstünə qalxmadım, şüşə xonçalı ağır qapının incəlmiş ağac əlcəyinə toxunmadım, zirzəminin həyətə boylanan balaca pəncərələri önündən keçib, tini buruldum və özümdən asılı olmadan əlimi binanın avqustda da qızmayan sərin canına toxundurdum.
Nədənsə bu anlar mənim üçün çox xoş oldu: heykəlin yanında məni gözləməsəydilər, bəlkə də bir neçə saat bu həyətdə daşı-divarı, ağacları sığallaya-sığallaya gəzib dolanar, heykəlin dediyi kimi, “olub-keçənlər” haqda bir daha fikirləşərdim.
İndi vaxt darısqallığı üzündən mən fikirləşmək istəmirdim, bu həyətlə bağlı mənim yaddaşımda olanların hamısı ildırım sürətilə şaxıyıb bir anın içində yox olurdular.
Rəhbərliyin gözünə görünməmək üçün məhz bu tində dayanıb, tənəffüs zənginin vurulmasını gözləyirdim ki, içəri gedim.
Mən Qulyanı kəndə qoyub qayıtmışdım və həmin an Kreml divarının dibində çoxdan ölməyə hazırlaşan bir kişini dəfn edirdilər.
Əslində, həmin vaxt şəhərin mərkəzi hissəsinə nəqliyyatın girişi tam dayandırıldığına görə mən dərsə gecikmişdim.
Moskvanın mərkəzində gecə saat 3-4-də də elə sakitlik olmur. Üçüncü mərtəbələrdəki qapalı, ikiqat pəncərələrdən lektorun rəvan nitqinin yorğun avazı eşidilirdi.
Birdən toplardan açılan yaylım atəşi gurladı və ətraf binaların fasadında əks-səda verən bu atəş səsinə cavab olaraq, bağdakı uca ağaclardan havaya qalxmış böyük qarğa dəstəsi qarıldadı: “Qaaarrrrr-a-a-a-a-a-arar-arar!”
Çox-çox sonralar bir amerikalı təsadüfən mənə izah elədi ki, qarğa adi quşlardan çox fərqlənir.
O dedi ki, qarğa xəbərin rəmzidir.
Özü də adətən pis xəbərin rəmzidir. Mən onunla tam razılaşmadım, çünki mənim doğulduğum məmləkətdə xəbər rəmzi qarğa yox, sağsağan idi.
Və sağsağan bizim evə həmişə, yanlışsız olaraq xeyir xəbərlə gəlmişdi. Ona görə də mən amerikalının heç nəyinə xətir sağsağanın haqqını qaralayıb qara qarğaya verə bilməzdim.
Moskvanın mərkəzində bu burjua malikanəsinin mənim həyatıma nə dəxili ola bilərdi? Mən bura nə üçün gəlib çıxmışdım?
Qısa insan ömrünü ən adi şeylərdən ötrü belə uzaq məsafələrə xərcləməyə nə hacət varmış, görən, ey böyük sənətkar!
Həqiqətən də gənclik qəddarcasına nadandır.
Həyətdən çıxıb gedəndə də qarovulçu tələbəni görmədik.
Qıfılın ağzını yumduq ki, darvazanın bağlı olması buradan keçən hər kəsə aydın olsun və heç kim Moskva ilə döyüşə ordularını səfərbər edən saqqallı tələbəni öz vacib işindən ayırmasın.
Bizi qara heykəlin uzaqlara dikilmiş işıqlı baxışları, bir də Andrey Platonoviçin toz basmış tünd pəncərəsində əks olunan cökə yarpaqlarının xəfifcə titrəşməsi yola saldı.
Vağzala getmək üçün biz darvazadan çıxıb sola burulduq ki, fəvvarələrin, gül ləklərinin və pivə çadırlarının arasından keçib metro lağımına girək.
2004
Onların arxasınca özümün nə vaxt yollanacağımı, bu gedişin həmişəlik, yoxsa müvəqqəti olacağını mən dəqiq bilmirdim.
Çünki işlərin sonrakı gedişi məndən və onlardan deyil, tamam başqa adamlardan asılı idi. Ailəmizə aid olan belə vacib bir məsələnin bizim özümüz deyil, başqa adamlar tərəfindən (lap belə qohum-qardaş olsun!) həll olunmasının üzüntüsü bizi sıxırdı.
Ancaq bu sıxıntıdan çıxmaq, dünyanın malının dünyada qalacağına şübhə etmədən dünya malı ilə ləbaləb dolu bu möhtəşəm şəhərlə təmasdan zövq almaq və taleyin göndərdiyi ayrılıq bəxşişindən payımıza düşəni bir daha dadmaq da, görünür, lazım idi. Həyatda nələr olmur ki!
Çamadanlarımızı vağzalın saxlama kamerasına verib, axşama qədər qalan vaxt ərzində şəhəri gəzməyə getdik.
Rusiya paytaxtında hökm sürən dəhşətli bahaçılığa əmin olmaq üçün saxlama kamerasında bir çamadana görə 5 dollar ödəmək kifayət idi. Uşaqlara şəhəri göstərmək lazım idi.
Necə də olsa, iki il Moskvanın qulağının dibində yaşayasan və şəhərin hər gün televizordan bütün dünyaya reklam olunan füsunkar gözəlliyini görmədən üç min kilometrlik yolu geri qayıdasan...
Bu mənə bütün ömrüm boyu əzab verərdi.
Biz yalnız mənə tanış olan küçələrlə mərkəzə doğru addımlayırdıq: Qulya susurdu. Serafimov Posadda hamı Gülnarəni elə çağırırdı və İbrahimlə mən də onlara qoşulub, ailəmizin yeganə qadınına, ürəyi sıxılmasın deyə zarafatyana o cür müraciət edirdik: “Qulya!” Bəlkə də bu bizim həyatımızda həqiqətən qiymətləndiriləsi yeganə yenilik idi.
Qulya susurdu. Ciddi səliqə-sahmanına və rahatlığına görə sanki hər yeri, hər bucağı və hər guşəsi Putinlə Alla Puqaçovaya məxsus olan bu şəhərlə də, mənimlə də və bütün bunlar haqqında özünün nə vaxtsa mövcud olmuş əziz xatirələrilə də əbədi vidalaşırdı. Bizim həyatımızda ayrılıqlar, vidalaşmalar və görüşlər çox olmuşdu: ən çox xoşlamadığımız yay vidalaşmaları idi.
Adətən, onlar uzun çəkirdi. Bundan sonra o ayrılıqlara sinə gərmək, onlardan doğan çətinliklərlə barışmaq hər ikimiz üçün ağır olacaqdı.
Bizim artıq xeyli yaşımız vardı.
Hərdən bu mənzərəyə içində itdiyimiz laqeyd insan selindən Qulyanın gözü ilə baxmağa çalışırdım və Serafimov Posaddakı keçmiş iş yoldaşlarımızın “Petrovna” çağırdığı, içəndə qəflətən ağıllı fikirlər söyləyən qadının sözləri yadıma düşürdü: “Rus adamı otuz yaşına qədər həyatını yaşayıb qurtarır.
Sonrasını tanrı verər də, verməz də...” Sonrasını Petrovna həyati misallarla izah edirdi.
Onun fəlsəfəsinin qəhrəmanlarının hamısı gənc yaşlarında bu dünyadan köçmüş insanlardı. Mən, təbii ki, onları tanımırdım.
Amma bu dünyada yalnız yeyib-içib kef eləmək üçün on beş ilin həqiqətən də az olmaması Petrovnanın rəvan, eks-müəllimə nitqində xeyli inandırıcı səslənirdi.
Moskva üzdə Petrovnanın deyil, öz məntiqi ilə yaşasa da, mahiyyət etibarilə kef, əyləncə, rahat və dəbdəbəli həyat dalğasının nəhəngliyi ilə ona daxil olan hər kəsi dərhal nokaut eləyirdi.
Şəhəri ilk dəfə belə yaxından görən, onun səsini eşidən, iyini, hənirini duyan uşaqlar arabir öz aralarında qısaca pıçıldaşıb, ətrafdakı zəngin mənzərədən nəyisə seçir və sanki sonradan hər hansı bir qiymət vermək üçün onu şərhsiz-filansız öz yaddaşlarına yazırdılar.
Şərhi mən verməyə çalışırdım, onlar mənim dediklərimə emosiyasız qulaq asırdılar.
Mən bunu başa düşürdüm. Ona görə də öz optimist ata və məlumatlı gid borcumu imkanım çatan qədər vicdanla yerinə yetirməyə çalışırdım.
Rusiya üçün də ən qızmar ay sayılan avqust yarıdan keçmişdi, ancaq isti deyildi.
Günəş sanki bu şəhər haqqında uydurulmuş əfsanələrə məhəl qoymadan başqa məmləkətlərin daha önəmli paytaxtlarını isitməklə məşğul idi.
Bununla belə, biz əynimizdən soyunduğumuz jempr və gödəkcələrimizi qolumuzun üstündə saxlamışdıq.
Seyrək, uca buludların donub qaldığı bozumtul səma altında yamyaşıl Moskva yayının sərxoş adam sayağı gözlənilmədən soyuya biləcək nəfəsi və şıdırğı yay leysanları mənə yaxşı tanış idi.
Adətən bu leysanlardan çətirlə də qorunmaq mümkün olmurdu və yağışdan sonra xiyabanlarda çiçək ətri verən hava bal dadırdı. Burada hər fəsilə aid adamın ayrıca geyim dəstinin olmasının vacibliyini mən tələbəliyin ilk ilindəcə görmüşdüm və xeyli çətinliklərlə də olsa, buna yalnız tələbəlik dövrünün ortalarında müəyyən qədər nail ola bilmişdim.
Bütün ölkə alıcılarının həsrətində olduğu Moskva mağazalarında aylarla axtardığımız, tapanda da sonsuz növbələrin qırğınından birtəhər sürüşdürüb ala bildiyimiz cır-cındır indi hər addımbaşı adama “gəl-gəl” deyirdi.
Ölkədə sanki demokratik inqilab yox, cında inqilabı baş vermişdi.
Biz asta addımlarla Qırmızı meydan tərəfə gedirdik və vaxtilə yüz dəfələrlə önündən keçdiyim bu bəzəkli vitrinlərin böyük şüşələrində ailəmin əks olunan şəkli mənim bu küçələrdə qalmış gənc tələbə obrazımı yadıma salırdı.
İndikindən fərqli olaraq, harasa tələsən o gənc bu şəhərin iti ahəngilə tam qaynayıb-qarışır, ətrafdakı başqa adamlardan seçilmirdi.
İndi biz seçilirdik. Ən azı, addımbaşı rastlaşdığımız silahlı rus polisləri, rəhmətlik şairin sözü olmasın, bizim milyonlar keçən bu səki ilə addımlamağımızın fərqində idilər.
Mənim uşaqlarımın bu şəhərlə bağlı heç nəyi yox idi: onlar rus dilində də yaxşı danışa bilmirdilər; yalnız onu bilirdilər ki, onların atası burada oxuyub.
Keçmişlə bağlı özgə xatirələri onları maraqlandırmırdı.
Onların gəncliyin əbədiliyinə, qocalığın isə maraqsızlığına şübhə etməyən vaxtı idi. Ümumiyyətlə, Moskva o şəhərlərdəndir ki, orada adamı özündən başqa heç nə maraqlandırmır.
Onların ikisi də mən buradan qayıdandan sonra doğulmuşdu və bu qayıdışdan, bu doğuluşdan sonra bu şəhərlə bizim aramızda olan üç min kilometrlik məsafə boyu elə hadisələr baş vermişdi ki, onlar nəinki uşaqları, hətta yaşlı adamları və bu şəhər uğrunda faşistlərlə vuruşmuş sinəsi medallı qocaları da çaş-baş salmışdı.
Əli birinci sinfə gedəndə Qulya mənə dedi: “Gəl onu rus məktəbinə qoyaq.” Mən ona “təklifin gecikməsi” haqqında çoxdan eşitdiyim gülməli bir lətifə danışdım. Qulya gülmədi, amma mənim seçimimlə razılaşmalı oldu.
Onda mən əmin idim ki, vaxt gələcək, uşaqlarımız ana dilini gözəl bilməklə öz həyatlarını istədikləri kimi qura biləcəklər. Bunun üçün mənim nələr etdiyimi, nələrdən keçdiyimi və nələri qurban verdiyimi Qulyadan yaxşı kim bilirdi?
Qulya mənim burada keçirdiyim tələbəlik illərinin hər gününə bələd idi.
Biz telefonda uzun-uzadı danışırdıq, bir-birimizə sovet poçtunun xırdaca konvertinə sığmayan “dastan” məktublar yazırdıq, tətilləri bir yerdə olurduq.
Bu şəhər və o günlər haqqında Qulya çox şeyi bilirdi və kim bilir, bəlkə vaxtilə məni sevdiyi kimi də Qulya bu şəhəri sevirdi.
Qulya o vaxtlar da bura bir neçə dəfə gəlmişdi, biz onunla küçələri, parkları, dükan-bazarları ələk-vələk eləmişdik, hətta mavzoleyə girmək üçün bir dəfə növbəyə də dayanmışdıq.
Evlənəndən sonra isə biz onunla burada beş-altı ay kirayənişin yaşamışdıq və burada davamlı qalmağa, yaşamağa onda bizim, necə deyərlər, nəfəsimiz çatmamışdı.
İki il əvvəl yenidən gəlmişdik. Bu dəfə gəlməmişdik, külək bizi gətirmişdi. Əlbəttə, buralar da, biz özümüz də dəyişmişdik.
Təmasımız alınsa da, əvvəlki sərbəstlik və qayğısızlıq yox idi. Serafimov Posadda bizim kolbasa seximiz vardı.
Bu sexi bərpa etmək, avadanlığı sazlayıb işlək vəziyyətə gətirmək, köməkçi binaları, soyuducu kameraları qaydaya salmaq Qulya üçün tanış məşğuliyyət idi.
O bu işləri elə keyfiyyətlə yerinə yetirirdi ki, sanki ömrü boyu burada qalıb sex işlədəcəkdi. Qulya ciddi texnoloq idi, ancaq biz sexi yalnız iki il işlədə bildik: bazardan uzaqlığımız satışı əngəllədi və biz müflisləşdik.
İstehsalın qurulmasına xeyli vəsait xərcləmiş maliyyəçimiz ziyanın yarısından qayıtmağın xeyri haqqında həqiqəti dərk edərək, bir gün Yaroslavldan bizim yanımıza gəldi və belə dedi:
«Надо бы прекратить эту музыку а, Гуля, как ты думаешь?»
Əldən-ələ keçərək dağılmış, avadanlığı sıradan çıxmış bu sexin yenidən qurulması üçün o da, Qulya da çox əziyyət çəkmişdi: ümid edirdilər ki, avadanlığı təmir etdirməklə, sexin istilik, su təchizatı, soyuducu, kanalizasiya sistemlərini yenidən qurmaqla yaxşı məhsul istehsal edib, qısa bir vaxt içində vəziyyətdən çıxa biləcəklər.
Bizim buraxdığımız kolbasa məhsulları keyfiyyətcə Moskvanın adlı-sanlı kombinatlarının məhsulundan geri qalmırdı, ancaq bizdə, mənim köhnə siyasi-iqtisad biliklərimdən doğan qeyri-texnoloq zənnimcə, onlardan fərqli olaraq, iki şey çatmırdı: yeni texnoloji imkanlar nəticəsində maya dəyərin aşağı salınması ilə aşağı keyfiyyətli malın əmtəə görkəmini yaxşılaşdırmaq və... əlbəttə, ticarətin hərəkətverici qüvvəsi – reklam! Bizim “rəqiblərimiz” telekanalların ən aparıcı verilişlərinə sponsorluq edirdilər.
Rus cəmiyyəti medianın dediyi sözə daha etiqadlıdır.
Maliyyəçimiz dedi ki, Moskva kombinatlarının yerlərdə hətta nisyə verilən malını alıb-satmaq ona, öz fərdi istehsalından fərqli olaraq, 20 faiz gəlir verir.
- Burada isə mənim aylıq ziyanım dörd min dollardan artıqdır, - maliyyəçimiz peşmançılıq hissi keçirmədən əlavə elədi.
- Dözmək lazımdır, - Qulya dedi. – İstehsalı azaltmaq, yüz kiloqramlarla deyil, kiçik partiyalarla satış prinsipinə keçmək lazımdır. Bunun üçün bizə burada nəqliyyat lazımdır ki, biz özümüz də ətraf kəndlərlə, rayonlarla işləyə bilək. Bizim məhsulumuzun keyfiyyəti heç kiminkindən geri deyil. Sadəcə, satışı qura bilməmişik.
Maliyyəçimiz razılaşmadı.
- Uzaqdı, - dedi, - gəlib-getmək, aparıb-gətirmək olmur. Əziyyət çəkirik.
Seximiz ətlə işləyən müəssisə olduğu üçün on il əvvəl rayon memarı tərəfindən qəsəbənin qırağına atılmışdı. Bu, illər ərzində hələ də narıncı boya parıltısını itirməmiş bir Yuqoslaviya modulu idi: ətrafına metal torlu çərçivələrdən çəpər çəkilmişdi, həyətində cərgə-cərgə körpə ağcaqovaqlar əkilmişdi: yay-qış, üzərində qarğa sürüləri qışqırışırdı. Sexin xırda-para ət, sür-sümük tullantılarına gələn qara qarğaların, ümumiyyətlə, xeyrə gələn quş olmadığını bildiyim üçün mən onlara baxmağı xoşlamırdım.
Qışda pəncərə arxasından görünən ağappaq çöl özünün bomboş, həyatsız mənzərəsilə adamın canına Sibir genişliklərinin qarlı vahiməsini salırdı.
Qumu çoxdan tükənmiş köhnə, yarğanlı karxanaların yoxuşunda bir maşın, velosipedçi və yaxud at arabası görünəndə, istər-istəməz sevinirdik, ancaq bu sevinc Qulyanın çiyinlərində dayanmış ağır istehsalat və məişət qayğılarının yükü altında tələyə düşmüş siçan kimi çırpınıb tez də canını tapşırırdı.
Hərdən bu qarlı çölə baxmaqdan usananda, mən zəng vurub uzaqlarda qalmış dostlarla danışırdım: bəzən əhval öldürən bu mənzərəni onlara izah eləməyə çalışırdım. Onlar bunu təsəvvür eləyə bilmirdilər.
Bizim sexə su verən qüllənin təpəsindən daim axan su şırnağını qış küləkləri ətrafa səpələyə-səpələyə 35 dərəcəlik şaxtada elə dondururdu ki, qüllə dəmiryol anbarlarının başı üstündə getdikcə böyüyən buz dağına çevrilirdi.
Qış ərzində o dağı biz bir neçə dəfə balta və külünglərlə boruların qovşağına çatanacan çapmalı olurduq.
Qulyanın işə götürdüyü qızlar özlərilə gizlicə gətirdikləri ucuz spirtdən vura-vura növbənin sonuna keflənirdilər.
İşi qurtarandan sonra böyük qab-qazanları, stolları, ət doğrayan, farş qarışdıran maşınları, şprisi, divarları şlanqdan axan güclü şırnaqla yuyanda, onlar qurşaqdan aşağı tamam islanırdılar.
Və eləcə də, yaş şalvar, corab və sairlə qışın şaxtasında rayon mərkəzinədək yarım saatdan artıq piyada yol gedirdilər. Bir dəfə mən qızlarla qəsəbəyədək birlikdə gəldim və onların əynində islanmış şalvarların necə donduğunu gördüm.
Petrovnanın fəlsəfəsi mənə yalançı və uydurma göründü.
Qulya içkiyə aludəçilik göstərən qızları işdən qovub, yerinə başqalarını götürürdü, ancaq təzə gələnlər əvvəlkilərdən də pis çıxırdı.
Biz qəsəbənin mərkəz hissəsində tələm-tələsik tapa bildiyimiz, ağacdan tikilmiş köhnə bir komada gecələyirdik.
Qışda nimdaş döşəmə taxtalarının altından soyuq sanki kondisioner ağzından içəri püskürürdü.
Komada tələlərlə vurduğumuz siçanları iki il ərzində soyuducu kameraya toplasaydıq, sexin bir günlük kolbasa normasını ətlə təmin etmək olardı.
Kiçik otağımızda biz üçümüz də döşəmənin üstündə yatırdıq.
Mənim uzun kürkümü döşəyin altına atırdıq ki, yatağımızda istilik yaransın.
İndi, maliyyəçimizin bəyanatından sonra, biz iki il ərzində hər gün soraqlaşaraq, nəhayət, tapa bildiyimiz və cəmi-cümlətanı bircə həftə gecələdiyimiz babat mənzili də tərk etməli idik.
- Sənin puluna heyfin gəlir, - Qulya maliyyəçimizə dedi. – Ancaq bax gör, bu iki illik zülmün müqabilində biz nə qazandıq?! Gecəmiz-gündüzümüz yox, soyuq yerdə yatmaqdan böyrəklərimiz yaman gündə, uşaq da məktəbindən oldu.
Maliyyəçimizin günahı yox idi: yazıq, ağrımaz başına dəsmal bağlayıb, bizim üçün bu işə girişmişdi, nə qədər pulundan olmuşdu, üstəlik də, bütün başqa işlərini atıb, həftədə ən azı bir dəfə 200 kilometr yolu o baş-bu başa gedib-gəlmək məcburiyyətində qalmışdı. Amma Qulya qadın idi, öz məntiqi vardı.
O doğrudan da çox əziyyət çəkmişdi və adəti üzrə çoxdanışan olmasa da, indi bu məqamda nəsə deməli idi.
Bu boyda həngamədən sonra maliyyəçinin də, mənim də borcum onu düzgün başa düşmək idik.
- Yığışın gəlin Yaroslavla, fikirləşək görək neyləmək olar, - maliyyəçimiz dedi və zahirən bizimlə bərabər bu sex uğrunda çəkdiyi əziyyətlərinə zərrə qədər də heyfsilənmədiyini bildirən sakitliklə maşına oturub getdi.
O mənə qumarda uduzmuş, amma bunun müqabilində nəsə nəşəsi bizə o qədər də yaxşı məlum olmayan bir zövq almış adamı xatırlatdı.
Bizim əsas evimiz elə sex idi: evə gecədən-gecəyə, yatmağa gedirdik. Yedəkçi maşın gəlib, soyuducu kameranı arxasına qoşub apardı.
Kitabdakı yazılardan Qulya hesabladı ki, kamerada bizim on tondan artıq donuz ətimiz, iki ton kolbasamız, nə qədərsə sosiska-sardelkamız və dörd ton yarım kotletimiz vardı.
Mən sexin qabağında oturub, kameranın altından çıxmış, material axtarışlarına, ölçü-biçilərinə, qaynağına aydan çox vaxt sərf etdiyimiz iki “eşşəyə” baxa-baxa fikirləşirdim ki, üstündə yüz tondan artıq yük saxlamağa qadir bu möhkəm “eşşəkləri” yayda metal qırıntıları, butulka yığmaq adı ilə daim sexin həndəvərində hərlənən içki düşkünləri dərhal aradan çıxarıb, geydirmə arağa dəyişəcəklər.
Arağı içəndə isə onların heç yadına da düşməyəcək ki, o “eşşəkləri” kim, nə üçün düzəltmişdi.
Onlar öz həyatlarını çoxdan başa vurmuş adamlardı, onların bizi başa düşməyə nə vaxtları, nə də həvəsləri vardı.
Rusiya hökumətinin cəfəng iddiaları nəticəsində Azərbaycanın milyonlarla ton natural şərabından əli üzülmüş rus əyaləti texniki spirtin ağılı başdan dərhal çıxaran hər cür fraksiyasını içərək kütləvi şəkildə qırılırdı.
Lakin qırılmazdan əvvəl rus xalqının bir keflənməyi, bir də ertəsi gün “poxmelitsa” eləməyi vardı: prinsipcə mülayim, mehriban təbiətli rus xalqı bu iki - əqli cəhətdən tutqun, fiziki cəhətdən dəli və amansız anlarında dünyanın ən dəhşətli bir varlığına çevrilirdi.
Mən heyfsilənmirdim. Maliyyəçimizin bizdən imtinasına baxmayaraq, Moskvadan iki yüz kilometrlik bu məsafədə bəlkə də qalıb məskunlaşmaq, müxtəlif vasitələrlə kredit almaq, işə yeni donorlar və şəriklər cəlb etməklə istehsalı davam etdirmək olardı.
Mən sakitliyi, hər cür hay-küydən kənarda yaşamağı sevirəm və çox böyük məmnuniyyətlə sexin ətrafındakı çöllükdə bir parça torpağı çəpərə alıb, abadlaşdırar, orada uşaqlarım üçün ev tikər və ömrümün axırına qədər bu soyuq torpaqda öz isti duyğularımla əlləşərdim.
Amma rus adamının fiziki və əqli cəhətdən bir-birini tamamlayan o iki halı bu soyuq torpağa axıradək ürək qızdırmağa imkan vermirdi.
- Bu sex orada bizim əlimizdə olsaydı, bütün şəhəri kolbasaynan təmin edərdik”, - hərdən Qulya “oranı”, bizim uzaqlarda qalmış günəşli vətənimizi, nəzərdə tutaraq deyirdi.
Mən ona cavab vermirdim. Qulyadan fərqli olaraq, orada mənim sənətim insanlar üçün kolbasa istehsal etmək deyildi. Ətlə işləməkdən mənim, ümumiyyətlə, xoşum gəlmirdi.
Mən özümü Qulyanın da, İbrahimin də, hətta bizim günəşli vətənimizdə qalıb, bizdən ayrı yaşamaqla təhsilini davan etdirən Əlinin də qarşısında günahkar sayırdım, çünki bizim başımıza gələn bu macəra yəqin ki, bir az da mənim heyvan öldürməyi xoşlamayan sənətimin ucbatından olmuşdu.
Xoşbəxtlikdən, biz nə sənətimizlə, nə də ailə quruluşumuzla bağlı öz keçmişimizdə səhv axtarmırdıq: belə alınmışdı, biz bunu olduğundan bir az da yumşaq qəbul edib yaşayırdıq.
Ümumiyyətlə, Qulyanı geri boylanmağa, olub-keçmişləri dönə-dönə xatırlamağa, dərindən təhlil etməyə həvəsli adamlardan saymaq olmaz, o həmişə bir az təlaş, bir az da qorxu ilə də olsa, yalnız irəli baxmağı xoşlayır.
Bu mənada o mənim tam əksimdir və görünür, Allahın mərhəməti altında elə buna görə biz həyatımızı böyük qəzalara uğramadan yaşaya bilmişdik.
Biz Qırmızı meydana çıxıb, yavaş-yavaş Kremlin Spas darvazasına tərəf addımladıq. Həmişə olduğu kimi, meydanda yalnız turistlərdi.
Vaxtilə moskvalılar onların hamısını kinayəli tərzdə “şəhərimizin qonaqları” adlandırırdılar.
O vaxtlar Moskva özünün ləhcəsi, səkkiz milyon daimi sakini, üç milyon isə hər gün gəlib-gedən qonaq-qarası ilə hamı üçün böyüklük, nəhənglik, eyni zamanda bir əlçatmazlıq və zənginlik rəmzi idi.
Deyilənlərə görə indi bu şəhərin sakinlərinin sayı az qala iki dəfə artmışdı və şəxsən mən o zamanlar olduğu kimi, indi də bu, gecə-gündüz dəhşətli sürətlə fırlanan insan və həyat dəyirmanının dərinliklərinə girmək istəmirdim.
Bilirdim ki, oradan geriyə qayıtmağa yolu mən bir də heç zaman tapa bilməyəcəyəm.
Mən bu meydanı uşaqlarıma göstərdim, buradakı bəzi şeylərin tarixinə aid bir neçə kəlmə izahat verdim, fotoaparatla onların şəkillərini çəkdim. Kim bilir, bir də nə vaxtsa bizim ailəmizin buralara qayıdışı olacaqdımı?
Mən də, yəqin ki, Qulya da neçə illər əvvəl ilk dəfə bura birlikdə gəldiyimizi xatırlayırdıq.
-Yadındadı, biz orada şəkil çəkdirmişdik, - mən gümbəzli məbəd tərəfi göstərərək,
Qulyaya dedim.
Onda fotonu dərhal çıxaran aparatlar yox idi və mən sonradan gəlib aldığım o fotoları haradasa itirdiyimə görə hələ də Qulyanın yanında xəcalətli idim.
Ancaq indi bunu yalnız Qulyanın kefini azacıq da olsa açmaq cəhdilə demişdim, çünki bizim həyatımızda bu meydanla bağlı yeganə, kef açmayan da olsa, fakt həmin itirilmiş fotolar idi.
- Hardaydı? – Gülya mən göstərən səmtə baxa-baxa astaca soruşdu.
Uşaqlar da nəsə soruşdular, mən təəssüflə dedim:
- Onda hələ siz yoxuydunuz.
Uşaqları təəccübləndirən, əlbəttə, onların özünün nə vaxtsa bu dünyada olmamaqları yox, xeyli o tərəfdəki darvazadan kefi istəyən hər kəsin bu möhtəşəm Kreml divarlarının arxasına, Rusiya prezidenti iqamətgahının həyətinə keçə bilməsinin mümkünlüyü idi. Biz o tərəfə getdik.
Burada baş vermiş yenilikləri – atlı heykəli, Manej meydanındakı dekorativ tikintiləri, sökülmüş “Moskva” mehmanxanasını, atlarla dolu fəvvarələri-filanı mən televizorda görmüşdüm və yaddaşımın bu şəhərlə bağlı əbədi xatirələrini korladıqlarına görə mən onları o qədər də xoşlamırdım.
Mən indi Əli ilə İbrahimə necə izah eləyəydim “Moskva” mehmanxanasının ikinci mərtəbəsindəki restoranda alışarlı qoca Məhəmməd kişi ilə ömrümün ən dadlı qırmızı borşunu yediyimi?
Nə mehmanxana varıydı, nə qoca Məhəmməd kişi, nə o dad, nə də növrağı pozulmuş həmin xatirələrin bütöv mənzərəsi...
Bütün bunların olmadığı yerdə keçib getmiş ömrün qəti və təkzibedilməz bir zaman forması Kremlin on yeddinci qülləsi kimi yuxarıdan aşağı mənə baxa-baxa sanki təslim olmağı tələb edirdi. Məgər, mən müqavimət göstərirdim?
“İtirdikləriniz haqqında hikkəsiz düşünməyi öyrənin”, - bunu bizə buradan bircə kilometr o yanda yerləşən binada qoca bir müəllim deyirdi: “Çünki siz dünyanın bütün boşluqlarını doldurmaq üçün yaradılmış antivakum maşınlarısınız.
Və darvazadan içəri keçəndə, sol tərəfdəki pəncərəyə salam verin: orada maşınları çox sevən Platonov yaşayıb.”
Maşınlara olan sevgisini hər səhər həyət süpürgəsilə bölüşməyə və elə o zaman da antivakum istehsalı ilə məşğul olan bu minizavodun bir küncündə yaşamağa məcbur olduğuna görə Platonova bizim heyfimiz gəlirdi. Ancaq pəncərəyə salamı heç də hamı vermirdi.
Mənim uşaqlarım Aleksandr bağının darvazaları qədər böyük və təmtəraqlı darvaza heç yerdə görməmişdilər.
Ayaq ləngitməklə mən onlara imkan verdim ki, bu darvazaların təkcə ölçülərini deyil, həm də bəzək-düzəklərini, dümdüz qamətini, ən başlıcası isə rus padşahı tərəfindən yüz il əvvəl buraya qoydurulduğunu yadda saxlasınlar.
Çünki darvaza öz-özlüyündə başlanğıc və sonuc əlamətidir – bu iki məfhumun mahiyyətinin dərki, zənn edirəm ki, bu dünyada təkcə antivakum maşınları üçün yox, çoxları üçün gərəklidir.
Bu bağda naməlum əsgərin alov, qranitlə və tuncla bəzənmiş məzarı bundan başqa, səhv etmirəmsə, bolşevik şəbihlərilə də bağlı təmtəraqlı nəsə vardı.
Fəvvarələrə tunc əzəməti verən atlar sanki yolun o biri üzündəki çar tövləsindən indicə çıxıb, su içmək üçün hovuza tökülüşmüşdülər.
Amma qəribədir ki, bu bağ mənim üçün mövcud olduğu gündən indiyədək qoruyub saxladığı və daha da gözəlləşdirdiyi mənzərə özəlliklərilə deyil, heç zaman mövcud olmamış bir adamın həyatında həlledici bir hadisənin məkanı olduğuna görə əziz və unudulmaz idi.
Mən uşaqlarıma bu haqda heç nə demədim, çünki onlar Marqarita xanımı tanımırdılar.
Biz Kütaf qülləsindən başlanan adam axınına qoşulub içəri getmədik, vaxt imkan vermirdi. Hər ehtimala qarşı mən dedim:
- Qalsın, inşallah, gələn dəfəyə.
- E-eh, gələn dəfə... - Qulya mızıldandı. – Gələn dəfəyə kim ölə, kim qala.
Biz bu şəhərin ən məşhur küçəsilə yavaş-yavaş Kremldən uzaqlaşmağa başladıq və küçə boyu, necə də olmasa, uşaqlara göstərməyə nəsə tapmaq mümkün idi. İndinin özündə də havanın yaxşı vaxtlarında bu küçədən keçməyi hamı xoşlayır. Hər daşı, tini, mağazası, restoranı tanış, qırmızı qranit şalvarlı bu küçənin hər iki səkisi boyu mən yüz dəfələrlə o baş-bu başa addımlamışdım. Mənim tələbə dostumun buradakı kafelərdən birində olmuş toyunda Qulya da iştirak eləmişdi. Bizim toylardan xeyli fərqli bu mərasimi Qulya həmişə xatırlayırdı: toyun böyük təmtəraqdan uzaq sadəliyi və oradakı adamların sərbəstliyi onun xoşuna gəlirdi. Ancaq bu toy çoxdan olmuşdu, evlənənlər də moskvalılar sayaq çoxdan boşanmışdılar, hətta kafenin qapısı üzərində bütün Moskvaya tanış olan adın yazılış forması da dəyişmişdi. Ona görə mən gürcü şərabının reklam təzahürlərindən biri olan bu lövhənin yaxınlığında ayaq saxlayıb, Qulyadan buranı tanıyıb-tanımadığını soruşanda, o duruxdu və yalnız yaxınlıqdakı atlı heykəlinin adını oxuyandan sonra dedi:
-Hə-ə... Saşanın toyu!..
Uşaqlar yenə nəsə cükküldəşdilər. Mən dedim:
- Onda siz yoxuydunuz.
Mənə elə gəldi ki, uşaqlar nə vaxtsa bu dünyada, eləcə də bu şəhərdə olmadıqlarına şübhə etmədən, olmaqla olmamağın fərqini özləri üçün müəyyənləşdirməyə çalışdılar və nədənsə bu mənə əlavə könül xoşluğu gətirmədi.
- Deyəsən, biz heç indi də yoxuq, - Əli gülə-gülə dedi.
Ancaq nahar etməyə uşaqları mən bu kafeyə yox, bir az aşağıdakı rus kafesinə apardım.
Biz selodka ilə soyutma kartof, xamalı pelmeni yedik, limonad içdik: uşaqların xoşuna gəldi.
Və mənim də xoşuma gəldi ki, nəhayət, yay tətilinin bir neçə gününü bizimlə keçirmək üçün buralara gəlib çıxa bilmiş Əli məhz bu kafedə, özü kimi cavan moskvalıların qaynaşdığı adi yeməkxanada nahar etməkdən məmnun qaldı.
- Gördün ki, varsınız? – stolun üstündəki boşalmış qabları göstərərək, mən dedim.
Əgər Əli rus olsaydı, yəni biz də rus millətinin nümayəndələri olsaydıq, mən onu cibindəki az məbləğlə, heç nədən çəkinmədən bu nəhəng şəhərə tullayıb çıxıb gedərdim. Əli bacarıqlı uşaqdı, o qalardı, haradasa işə düzəlib çoxları kimi pul qazana bilərdi. Ancaq mən Əliyə hələ körpə vaxtlarından başlayaraq, bu dünyada “olmağın” təkcə pul qazanmaqdan ibarət olmadığını öyrətmişdim, ona görə də bu haqda mən yalnız fikirləşdim, heç nə demədim və xatırladım ki, bir vaxtlar mən hər kəsin öz Moskvasının olması fikrinə tərəfdar çıxmışdım. Bizim həyatımız hələ də bu normal fikrə qarşı çıxanların inadlı müqavimətilə dolu idi. Bu müqavimət bəzən aparıcı gücə çevrilib bizi əzirdi. Buna görə indi biz buradaydıq və elə buna görə də biz bizim olmayan bu şəhərin küçələrindən ürkək qonaq nəzakəti və hər an kimlər tərəfindənsə dayandırılmaq təhlükəsinin soyuq kölgəsi altında keçib gedirdik.
O cür möhtəşəm və parlaq gözəllikdən sonra belə adi, tökmə naxışlı çuqun çəpərin, hündür meşə ağaclarının və mənasız kolluqların sıxlaşdığı darıxdırıcı bağın arxasında rəngi xeyli bozarmış ikimərtəbəli bu bina nə idi ki, mənim uşaqlarımı heyrətləndirsin?
Hətta bağın ortasında özü ucalıqda qara postamentin üzərində bekarca dayanmış tunc heykəl də onların diqqətini çəkə bilmədi.
Onlar binaya, bir az solda, hündür metal tor arxasındakı voleybol meydançasına nəzər salıb, həyətdəki ölü sakitliyi və kimsəsizliyi bir daha öz içlərindən keçirib, mənim yerimdən tərpənməmək inadıma təəccübləndilər.
Onlar çəpər boyu daha maraqlı mənzərə və gözəlliklər görmək arzusu ilə yavaşca irəli addımladılar: sol tərəfdəki xiyabandan öz füsunkar görkəmilə tunca çevrilmiş başqa bir rusun heykəli və onun ətrafındakı qələbəlik onları səsləyirdi.
Mən onların qarşısında dayanıb dedim: “Mən burada oxumuşam. Bura mənim doğma məktəbimdir.”
Bizi bürümüş ağır reallıq indiki halda əsasən ayrılığın acısından ibarət olduğu üçün beş illik həyatımın burada qalmış anları haqqında təzə xəbər də mənim ekskursantlarımın kefində əsaslı dəyişiklik edə bilmədi. Ancaq onlar bayaqkından xeyli diri maraqla bağa, binaya, ətrafa baxdılar.
- Bir dəfə televizorda da göstərmişdilər ey buranı, - İbrahim dedi.
- Bura mənim tamam yadımdan çıxıb, bir az başqa cür təsəvvür eləyirdim, – Qulya astadan dedi.
Çuqun hasarın iki çərçivəsindən ibarət darvazanı yüngülcə itələdim, üstündəki köhnə qıfıl ağzını ayırıb əsnədi və biz həyətə keçib dayandıq ki, qarovulçu gəlib çıxsın. Mən sola dönüb toz basmış pəncərəyə ucadan:
- Salaməleyküm! – dedim.
Bu an Andrey Platonoviçin “evindən” dərhal çıxan saqqallı bir oğlan bizə yaxınlaşdı.
Çox güman ki, tələbə idi, həm də qarovulçu işləyirdi.
Mən ona məsələni izah elədim və o bizi həyətə buraxıb, peyda olduğu kimi də dərhal yoxa çıxdı.
Əgər o, tələbə idisə, indi, yayın bu isti, tətil günündə, içəri qapanıb, mütləq nəyinsə üzərində işləyirdi və darvazadan o yandakı yenilməz, zəngin, əlçatmaz Moskva ilə ilk döyüşlərə öz ordularını səfərbər edirdi.
Bu balaca həyəti gəzmədən, bağdakı toz basmış, üstündə qarğaların ağ ziyilləri qurumuş skamyaların birində oturmaqla da seyr etmək mümkün idi.
Biz o skamyalardan birinə yaxınlaşanda, bağda heykəli qoyulmuş kişini universitet kitabından tanıyan Əli onun burada niyə olması ilə maraqlandı.
Mən dedim ki, o, iki yüz il əvvəl bu binada doğulub, bu həyətdə boya-başa çatıb; bu ev onun dayısının olub.
Mən istədim onlara deyəm ki, insanın harada doğulmasının, kimlərin əhatəsində, necə boya-başa çatmasının və doğulduğu evlə, torpaqla bütün həyatı boyu ayrılmaz şəkildə bağlı olmasının çox mühüm əhəmiyyəti var.
Ancaq mən bu sözləri deyə bilmədim, çünki həm indiki halda, həm də uzaq keçmişdə şəxsən mənim nümunəm bu müqayisəyə tamamilə zidd idi.
Mən onları heykəlin yanında qoyub, evə tərəf gedə-gedə fikirləşirdim ki, heykələ çevrilmiş adamın özü bütün həyatını Avropa mühacirətində keçirdiyi, hətta ölməyə də bura gəlmədiyi halda, çoxlarının, o cümlədən buradan min kilometrlərlə uzaqda doğulmuş Andrey Platonoviçin də adı bu evlə əbədi qoşalaşıb.
Ukraynada doğulmuş başqa biri isə bütün dünyanın allahsızlıq rəmzi kimi tanıdığı, ehtiyat etdiyi və sevmədiyi qırmızı zamanın bir parçasına bu evdə elə divan tutmuşdu ki, o heç heykəlin yuxusuna da girə bilməzdi.
Mən ilk dəfə Quran-Kərimi oxuduğum “Oxu zalı”nın böyründə ayaq saxladım: binanın baş girişinin yaxınlığında həyətin bir qırağına sığınmış bu ayrıca damça, gərək ki, dayının mətbəxi olmuşdu.
Bu damçanın çölü də, içərisi də eyni dərəcədə köhnə və yaraşıqsız idi.
Ancaq burada çalışan insanlar onun içinə xalça sərib, stol düzərək, min bir fənd-fellə onu kitab oxumaq, oxuduğundan nəsə anlamaq və zövq almaq üçün rahat bir bucağa çevirmişdilər.
Bəlkə də belə rahatlığına görə “Oxu zalı” o zaman ölkədəki minlərlə ortabab qəsəbənin kitabxana guşəsilə müqayisədə uduzardı, amma onların heç birində Qurani-Kərimi, eləcə də həmin ukraynalının yazdığı bir çox kitabları oxumaq o zaman mümkün deyildi.
Mən həmin unudulmaz günlərin xatirəsi altından başımı qaldırıb, nə pəncərəyə, nə suvağı diksinmiş divara, nə də içəri baxmağa cürət etdim: çünki önündə durduğum nə vardısa, hamısı mənim xəyalımda bütün şövqünü və gözəlliyini yaşatmaqla onları gün-gündən artırdığı halda, əsil həqiqətdə bir az da qocalmışdı, bir az da köhnəlib, əvvəlki cazibəsini itirmişdi.
Təəssüf ki, bu müqayisələri aparmaq və onların rayihəsini keçmişin, yəni itirilmiş gəncliyin gözəlliyinə calamaq üçün adam özü də mütləq qocalmalıdır. İtirdikləriniz haqqında hikkəsiz düşünməyi öyrənin.
Mən baş girişin pilləkənləri üstünə qalxmadım, şüşə xonçalı ağır qapının incəlmiş ağac əlcəyinə toxunmadım, zirzəminin həyətə boylanan balaca pəncərələri önündən keçib, tini buruldum və özümdən asılı olmadan əlimi binanın avqustda da qızmayan sərin canına toxundurdum.
Nədənsə bu anlar mənim üçün çox xoş oldu: heykəlin yanında məni gözləməsəydilər, bəlkə də bir neçə saat bu həyətdə daşı-divarı, ağacları sığallaya-sığallaya gəzib dolanar, heykəlin dediyi kimi, “olub-keçənlər” haqda bir daha fikirləşərdim.
İndi vaxt darısqallığı üzündən mən fikirləşmək istəmirdim, bu həyətlə bağlı mənim yaddaşımda olanların hamısı ildırım sürətilə şaxıyıb bir anın içində yox olurdular.
Rəhbərliyin gözünə görünməmək üçün məhz bu tində dayanıb, tənəffüs zənginin vurulmasını gözləyirdim ki, içəri gedim.
Mən Qulyanı kəndə qoyub qayıtmışdım və həmin an Kreml divarının dibində çoxdan ölməyə hazırlaşan bir kişini dəfn edirdilər.
Əslində, həmin vaxt şəhərin mərkəzi hissəsinə nəqliyyatın girişi tam dayandırıldığına görə mən dərsə gecikmişdim.
Moskvanın mərkəzində gecə saat 3-4-də də elə sakitlik olmur. Üçüncü mərtəbələrdəki qapalı, ikiqat pəncərələrdən lektorun rəvan nitqinin yorğun avazı eşidilirdi.
Birdən toplardan açılan yaylım atəşi gurladı və ətraf binaların fasadında əks-səda verən bu atəş səsinə cavab olaraq, bağdakı uca ağaclardan havaya qalxmış böyük qarğa dəstəsi qarıldadı: “Qaaarrrrr-a-a-a-a-a-arar-arar!”
Çox-çox sonralar bir amerikalı təsadüfən mənə izah elədi ki, qarğa adi quşlardan çox fərqlənir.
O dedi ki, qarğa xəbərin rəmzidir.
Özü də adətən pis xəbərin rəmzidir. Mən onunla tam razılaşmadım, çünki mənim doğulduğum məmləkətdə xəbər rəmzi qarğa yox, sağsağan idi.
Və sağsağan bizim evə həmişə, yanlışsız olaraq xeyir xəbərlə gəlmişdi. Ona görə də mən amerikalının heç nəyinə xətir sağsağanın haqqını qaralayıb qara qarğaya verə bilməzdim.
Moskvanın mərkəzində bu burjua malikanəsinin mənim həyatıma nə dəxili ola bilərdi? Mən bura nə üçün gəlib çıxmışdım?
Qısa insan ömrünü ən adi şeylərdən ötrü belə uzaq məsafələrə xərcləməyə nə hacət varmış, görən, ey böyük sənətkar!
Həqiqətən də gənclik qəddarcasına nadandır.
Həyətdən çıxıb gedəndə də qarovulçu tələbəni görmədik.
Qıfılın ağzını yumduq ki, darvazanın bağlı olması buradan keçən hər kəsə aydın olsun və heç kim Moskva ilə döyüşə ordularını səfərbər edən saqqallı tələbəni öz vacib işindən ayırmasın.
Bizi qara heykəlin uzaqlara dikilmiş işıqlı baxışları, bir də Andrey Platonoviçin toz basmış tünd pəncərəsində əks olunan cökə yarpaqlarının xəfifcə titrəşməsi yola saldı.
Vağzala getmək üçün biz darvazadan çıxıb sola burulduq ki, fəvvarələrin, gül ləklərinin və pivə çadırlarının arasından keçib metro lağımına girək.
2004
