Bir ilimiz neçə gündü?.. Üç yüz altmış beş... Hər günün içində günəvərli, yaxud tutqun, küləkli, yaxud mərmər kimi sakit və tərpənməz bir səhər vaxtı olur, o səhər vaxtının qırımına uyğun bir günorta vədəsi gəlib yetişir və nəhayət, gün deyilən zaman çevrəsində səhər vaxtıynan günorta vaxtının başını bağlayan bir şər çağı da var ki, ona uzun və qaranlıq gecənin qapısı ağzında dayanan keşikçi də demək olar...
... Bizim bu hekayətimiz sübh tezdən, səhər-səhər baş verir. Bu səhərin ilk sevgi kimi paklığı, yamyaşıl, gülü-çiçəyi daşan çəmənliklər üzəriynən uçub gedən quş kimi yüngüllüyünü ifadə etməkdə qələm acizdi... Təsəvvür edin, nəhəng dünyanın tozuna, tüstüsünə bulaşmış səhər... Qırmızı güllərin qulağında sırğalar kimi bərq vuran şeh damlaları, topa-topa ağ güllər ağ köpüklü fəvvarələr sayaq yer səthindən fışqıraraq yuxarı can atır...
Ecazkar səhər mənzərəsi öz yerində, amma, kim nə deyir desin, bir çox hallarda havanın necəliyini insan ovqatı təyin edir... Ola bilər ki, ən qızmar gün belə kiminsə qəlbini üşütsün, yaxud şaxtalı hava adamın canına yaz hərarəti daşısın... Bəzən lap üçüncü variant da olur...
Məsələn, quş qanadları kimi havalı və yüngül, gülü-çiçəyi daşan, az qala daşı, divarı, döşəmə səkiləri də pöhrələmək istəyən bu yaz səhərinin içindən ötüb-keçən Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin qocaman və təcrübəli hakimi Adil Hüseynlinin qəlbində ömründən keçib gedən əlli beşmi, əlli altımı yazın heç birində duymadığı məlhəm, həm də hardasa, həyəcanlı, qüssəli bir hiss qərar tutmuşdu. O, 40 il günbəgün, saatbasaat gedib-gəldiyi yolu sanki ilk dəfə keçir, ətrafda gözə dəyən nə varsa, adi haldakından bir az iri açılmış bəbəklərinə, bütün duyulub hiss olunanları köksünə yığmaq istəyirdi. Həyatın bu anına həqiqətən də fövqəladə demək olardı. Sözsüz ki, bu belədir... Çünki o, məhz bu gün, 40 il ərzində alışdığı, əslində onun varlığının mənasını təşkil edən bir işə nöqtə qoyacaq, sonuncu dəfə ədalət kürsüsünə qalxıb məhkəməyə sədrlik edəcəkdi. Onun təsəvvürünə görə işlək ömür qatarı sonuncu dayanacağa çatıb duracaqdı. Ovqatı o qədər kövrək və həzin idi ki, o, hətta xatirələr selindən yaxa qurtara bilmirdi. Sinli hakim ehmal addımlarla küçələrdən gedir, doğma şəhərin və özünün keçmiş günlərini yada salırdı və qəribədir ki, xatirələr onun ürəyinin ən gizli tellərini tərpədirdi. Adətən adam ilk dəfə vurulanda da bu hala düşür... Hakimin yeriməyində yaşına uyuşmayan coşqun bir gümrahlıq vardı, məna dolu gözləri ətrafı seyr etməkdən yorulmur, çallaşmış başı addımlarına münasib asta-asta yırğalanırdı. Qıraqdan qəfil nəzər yetirənə elə gəlirdi ki, pənbə, ağappaq gülü yaz yelləri tərpədir...
Görünür, hər küçəsinə, tininə qədər bələd olduğu bu şəhərdə nələrsə dəyişib. Necə ki o özündə tamamilə fərqli bir ovqat duyur, deməli, bu şəhərdə də hansısa yeniliklər baş verib. Sanki indi görür... Bəlkə də, onunla yaşıd olan qocaman ağaclar alabəzək dekorativ işıq zolaqlarına sarınıblar ki, cavan görünsünlər, səhərin gül qoxulu havasına yaraşsınlar. Ya da ki heç belə deyildi...
Amma dəniz... Dəniz heç dəyişməyib, min il, milyon il necə vardısa, indi, bu yaz səhəri də elədir. Qız Qalası da əzəlki qədim görkəmindəydi... Qala məğrur-məğrur dayanmışdı. Ona baxanın ürəyi qürurla dolurdu. Şəhərin bu hissəsində yerləşən, qoca hakimin uzun zamanlardan bəri çalışdığı qədim və əzəmətli məhkəmə binası da əvvəllər, buralar boşluq olanda, qalaya bənzəyirdi. Di gəl ki, son vaxtlar əzəmətli binanın böyür-başında nəhəng göydələnlər tikməyə başladılar, onda bu qədim-qayım qala qorxunc inşaat bumunun zıppıltısına tab gətirməyib silkələndi, divarları içəridən - çöldən çat verdi, bayırdan alman istehsalı olan, par-par parıldayan rəngli şüşə üzlüklər çəksələr də görkəmi əvvəlki kimi bir o qədər də diqqəti cəlb etmədi. Elə bil binanı şüşə qəfəsə salmışdılar ki, düşdüyü hal, çəkdiyi əziyyət örtülü qalsın...
Elə bir yönnü səsi olmasa da, istəyirdi boğazının qalın yerinə salıb oxusun. Yəqin ki, o avaz retro ola bilərdi, bir az özünün, daha çox da bu şəhərin cavanlığından qopub gələrdi o səs.
Sahildə iki nəfər balıq azarkeşi bir kəlmə dinib-danışmadan yanaşı əyləşib gözlərini xırda ləpələrin yırğaladığı tilovlara zilləmişdi. Hər ikisi yaşlı idi. Görünür, insanlar həyat ləzzətlərindən heç zaman vaz keçmirlər. Ömrün qürub çağında dəryadan balıq ovlamaq sevdası da elə bu mənanı ifadə edirdi. Allah bilir, bir-biri ilə kəlmə kəsmədən əyləşən bu qocalar, bəlkə də ürəklərində tilova yaxınlaşan balıqları əzizləyir, onlara kəf gəlmək üçün ürəklərində arzu, niyyət tuturdular. Qağayılar isə havadan dənizi seyr edə-edə sevinir, dəcəl uşaqlar kimi haray-həşir qoparırdılar. Yəqin onlar suyu neft qoxuyan dənizin səthindən başlarını çölə çıxarıb yem qapan, yaxud doyunca nəfəs almaq istəyən balıqları görüb sevinirdilər. Bu yaz səhəri sular da məlahətli idi. Dəniz övladlarına şirin nağıl söyləyən mehriban, mərhəmətli ana kimiydi. Bu an qocalardan biri tilovun dəstəyini özünə sarı dartdı. Qarmağa ilişən balıq sudan çıxar-çıxmaz var gücüylə çırpınmağa başladı. Üstünə su zərrələri sıçrayan qoca titrək əlini uzadıb balığı ovcuna almaq istədi. Bu zaman gümüş pullu balıq qocanın ovcundan sürüşüb suya düşdü. O biri kişi tilovundan gözünü çəkmədən gileyləndi:
- Heyif, gərək tam qırağa çəkib sonra qarmaqdan çıxaraydın...
- Düz deyirsən, fikrim özümdə deyildi...
- Balıq ovçusunun ki fikri ayrı yerə getdi, daha heç... Soruşmaq ayıb olmasın, fikrin hara uçmuşdu?..
- O xarabaya...
İkinci qoca, görünür, ovçu dostunun həyat tarixçəsindən xəbərdardı. Dedi:
- Həbsxananı deyirsən?..
- Hə... Mən də o balıq kimi, fələyin zalım əlindən sürüşüb çıxa bildim... Yaxşı adamların sayəsində...
Birdən hər ikisi yaxınlıqda səssiz dayanıb onlara baxan qoca hakimi gördü. Köhnə tanışlar kimi salamlaşdılar, sonra yenidən tilovlarla əlləşməyə başladılar...
***
Həmin gözəl yaz günü, səhər tezdən Avropa stilində, incə zövqlə süslənmiş qədim Şərq sarayının ifrat bər-bəzəkdən sanki daralan dəhlizində lal bir sükut hökm sürürdü. Bu kar bir sükut idi, ya uğultulu dünyanın dili, ya da canlı aləmin qulağı batmışdı. Üzərinə otuz doqquz rəqəmi yazılmış hakimlər otağının qarşısında ayaq saxladı. Ağbaş kişi qapıya, otuz doqquz rəqəminə baxdı, baxdı, Allah bilir, nələr barədə düşündü. Qıraqdan baxana elə gəlirdi ki, qapını açıb, içəri girməyə ürək eləmir. Bura, bu bina, daha doğrusu, önündə durduğu qapının o üzü onun gənclik illərindən bəri çalışdığı ilk və son iş yeriydi. Bu gün - vur-tut bir neçə saatdan sonra ömrün uzun bir mərhələsinə yekə bir nöqtə qoyub təqaüdə çıxacaqdı... Dərindən, sinədolusu nəfəs aldı və nə fikirləşdisə, başını buladı.
Qırx il bir göz qırpımında gəlib keçmişdi; gah tutqun duman içində yol getmişdi, gah da qarda-çovğunda. Aydan arı, sudan duru, halal ömür yaşamışdı... Bütün gücünü hüquq işinə sərf etmişdi, çox sirli işlərdən agah olmuşdu, amma bu qırx ildə aça bilmədiyi sirlər də az olmamışdı. Əlbəttə, bağlı sirlərin elələri vardı ki, indinin özündə də qəlbini göynədirdi.
Stalin rejimi zamanı onun ehtiyatda olan hərbçi atasını bu sarayın divarları arasında xalq düşməni adıyla mühakimə etmişdilər. Bəlkə atasını şaxtalı-boranlı Sibir çöllərinə sürgünə göndərən hakim də vaxtilə, elə indi qapısını açdığı bu kiçik otaqda əyləşib? Ya da elə qonşuluğundakı - geniş, işıqlı qırx nömrəli otaqda?! Kim bilir, bəlkə o zaman - köhnə əsrin barıt qoxulu otuzuncu-qırxıncı illərində burada nə otuz doqquzuncu otaq olub, nə də qırxıncı?! Hər dəfə işə gəlib-gedəndə ürəyindən keçən bu suala cavab düşünür, dönə-dönə atasının son məktubunu xatırlayırdı: "Oğlum, mən sənin adını Adil qoyanda, dünyanı ədalətsizlik bürümüşdü. Yaşıdlarımın çoxunu məhkəməsiz-filansız ölümə məhkum edib, Sibir sürgününə yollayırdılar. Əziz balam, insanları məhv edən yalnız müharibələr, təbii fəlakətlər, aclıq-susuzluq deyil, həm də tez-tələsik, ədalətsiz qərarlar çıxaran qanun keşikçiləri, insan taleyinə laqeyd olan dövlət məmurlarıdır... Belə adamların xəyanəti ilə dinsiz-imansız şahidlər tapıldı, divan quruldu; o yalançı şahidlər nahaqdan günahsız insanların üzlərinə durdu, millətin düşünən beyni, görən gözü olan say-seçmə oğullar məhv edildi...
Nə bilim, bəlkə də məktubum sənə heç çatmayacaq. Amma onu yazmaq mənim borcumdu. Mən bu sözlərin üzünü köçürüb, dönə-dönə sənə göndərəcəm. İstəyirəm biləsən ki, bizim heç bir günahımız yoxdur. Düşünmə ki, hansısa bir xəyanət etmişik, şərəfsiz iş tutmuşuq... Yox, oğlum, biz laqeydliyin, xəyanətin qurbanıyıq. Bilirəm, körpəsən... Amma böyüyəcəksən. Mənə söz ver ki, heç zaman ədalətsiz iş tutmayacaqsan. Elə buna görə də adını Adil qoydum, oğul... Unutma ki, ədalət koması yıxılan yerdə, rəzalət sarayı ucalır!"
Qoca hakim qəfildən üşüdü. Yoxsa, birdən-birə Sibirin qarlı-çovğunlu qışına düşdü? Ömür sayğacı ən azı əlli il geri fırlandı. Ucqar dağ kəndində, kasıb daxmada, yüz illərin tozu hopan ocaq başında anasının ağuşuna sığınmış körpə oğlan uşağı soyuqdan tir-tir əsirdi:
- Yəqin... indi orda... atam da üşüyür, hə... ana?..
O, pəncərədən soyuq qış yağmuruna baxırdı. Ana qəlbinin qüssəsi, pəncərə şüşəsinə çırpılan üşüntülü qış geylabına dönüb yanağından axır... Dodaqlarını tərpədir, amma səsi çıxmır.
İndi qışın soyuğu, çölün dəhşətli qorxusu, bunlardan daha pisi ata həsrətiynən baş-başa qalan sümükləri bərkiməmiş bu uşağa nə cavab versin ana? Nə desin ona? Sibir necə yerdi? Ora soyuqdumu, orda qar yağırmı? Nə bilsin axı? Sibirin ab-havası barədə onun bildiyi Adilin bildiyindən elə də çox deyil. Ortada olan budur ki, Sibir deyilən o qara əjdaha on minlərlə ailə sırasında bu iki nəfərlik kasıb və günahsız ailənin də dirəyini dibindən qopardıb, damını başına uçurdub. Nə fərqi var, Sibir istidi, yoxsa soyuq? Nə fərqi var, orda gün çıxıb, yoxsa yağış yağır, tufan cövlan edir? Ora heç sevəni sevəndən, atanı oğuldan əbədi ayıran məzar da demək olmaz. Ora əsl cəhənnəmdi! Dirilər üçün əziz ölülərinin cəhənnəmə düşməyinin bircə adı ola bilər: əcr, əzab...
... Ocağın üstündə nəsə bişir. Bayırda külək əsir, sulu qar yağır. Ana Sibirin adını eşidib yalnız... Qarıların-qocaların danışdığı o uzaq yer haqqında bildiyi bircə bu idi: gedər-gəlməz...
Sonralar Adil orta məktəbdə oxuyanda tarix dərsindən bildi ki, anası Dilbərin gözünü yolda qoyan, ona it zülmü verən soyuq, xaraba Sibir çar Nikolay əyyamından zindan imiş...
Adilin atası Həmid otuz səkkiz illik ömründə üç müharibə görmüşdü. Şübhəsiz o, müharibələrin heç birində sürgün əzabı çəkməmişdi. Bunu da, Adil çox-çox sonralar bildi ki, zamanın əzazil adamlarının əliylə Sibirin qara bataqlıq və sıx meşələri insan əti yeyən amansız quzğun olub. Ağ kəfənə oxşayan qara bürünmüş meşə... O meşənin cığırları ağac budaqları kimi dörd yana şaxələnib. Cığırlarda həyatla ölüm əkiz qardaş kimi qol-boyundu, qoşa addımlayır. Burda geri dönən cığır yoxdu... Üstüynən minlərlə insanın qorxa-qorxa ötüb-keçdiyi bu cığırların bircəsi də geri dönmür. Və bütün cığırlar nəhəng və dibsiz bir bataqlığa çatıb qırılır... Babalardan, atalardan nə bir başdaşı var, nə qə bir... Son dərin, dibsiz bataqlıq. Heç elə bil insan olmayıb, yaşamayıb...
***
... Müharibə qələbə ilə başa çatmışdı; dünya faşizmdən xilas olmuşdu. Di gəl ki, Böyük məmləkətdə şər hələ də bir göz qırpımında insanları əzir, ömürləri puç edirdi. Ağır müharibədən sonra uçuq-söküyünü yamayan ölkənin quruculuq dövründə də adamları ölüm-itim qorxusu, sürgün əndişəsi tərk etmirdi. Hər gecə qapılar qəfildən döyülür, divarlarından şəhid əsgər şəkilləri asılmış evlərin çardaqlarında, zirzəmilərində, mal-qara saxlanılan tövlələrin, toyuq-cücə hinlərinin künc-bucağında axtarış aparılırdı. Bu, əsl insan ovu idi.
Qadınların ürəkparçalayan fəryadları ərşə çatırdı, doğma övladlarının gözləri qarşısında alçaldılıb, təhqir oluna-oluna qollarına qandal vurulan kişilərin faciəsi müharibənin məxmər davamı idi. Od-alov içindən orden-medalla qayıdan insanlar yağışdan çıxıb yağmura düşmüşdülər.
Adil hələ balaca idi. O, heç vəchlə anlaya bilməzdi ki, niyə dövri-zəmanə Berlinə qədər gedib Hitler kimi zalımın anasını ağlar qoyan oğulların ana-bacılarını indi əkində-biçində, dəzgah başında, çörək növbəsində zülüm-zülüm ağladır?
Adil balaca ağlıyla dərk edə bilmirdi ki, o zaman niyə hər kənd-kəsəkdə Stalin, Beriya kimi siyasət adamlarının adını çəkmədən, qocalar ovurdlarını yastıladıb qəlyan tüstülədə-tüstülədə, həm də ehtiyatla zülümkar padşahlardan, Firondan, Nəmruddan qəribə rəvayətlər danışıb, dərindən köks ötürürdülər?!
Adil Hüseynlinin uşaqlıq həyatını qorxulu nağıl da adlandırmaq olar. Əksər yeniyetmələr kimi əvvəl o da eşitdiklərinə inana bilmirdi; axı, təbiətin insanlara verdiyi düşünmək haqqını - sosializmin tam və qəti qələbəsindən danışıb, işıqlı kommunizmi arzulayan cəmiyyətdə necə tapdalamaq olardı?
Belə çıxırdı ki, birinin hər şeyi olması üçün digərlərinin azadlığı boğulmalı, haqqı tapdalanmalıydı. Niyə fitrətən istedadlı adamların haqqı vəzifə gücünə, rütbə zoruna ədalətsizcəsinə məhv edilirdi?!.
Hamı bir nəfər kimi şərə qarşı mübarizə imkanından və hissindən məhrum olmuşdu... Ölkə "xalq düşmənləri"nin ov meydanı idi: böyük imperiyanın şimal-şərqinə sarı uzanan dəmiryolları ilə istidə-soyuqda ləngər vura-vura şütüyən yük qatarları - eşalonlar gecə-gündüz, heyvan qoxusundan nəfəs tıncıxdıran taxta vaqonlarda uzaq Sibirə "vətən xainləri"ni daşıyırdı. Ovçunun gözünü qan örtmüşdü, ov isə kölgəsindən qorxurdu!
... Qırx altıncı ilin payızında Adil doqquz yaşına çatdı. Tutqun, buludlu bir gün idi. Zəhlətökən bir yağmur qoxusu adamın hövsələsini daraldır, qurğuşun kimi ağır və nəm hava onsuz da ehtiyac, fikir-xəyal içində itib-batan insanların qafasını bir az da qarışdırırdı. Atasıyla vidalaşanda anası, digər yaxın simsarlarla birgə qatar dayanacağına qədər gələ bildilər.
Hər necə olsa, atalar demişkən, elnən gələn qada-bala toy-bayramdı. Taxta vaqonlarda sonu bilinməz səfərə göndərilən yalnız Adilin atası Həmid deyildi. Başqaları da vardı, həm də çox... Həmidin tək aparılmamağı, böyründə başqalarının da olmağı Adili və ananı bir qədər təskin edir, sakitləşdirirdi. Açıb-ağartmaq, əlbəttə, ayıb olardı, onlar bunu çox dərindən anlayırdılar, bununla belə ürəklərinə rahatlıq gətirən bir hiss də vardı; nə yaxşı, Həmidi tək aparmırlar... Ayrılıq anı hamının gözünü qanlı yaşa boyamışdı, qoca nənələrin əli qoynunda qalmışdı, içində ufuldayan, fəryad edən adamlar gedənlərin qəlbini parçalamamaq üçün nə qədər özlərini tox tutsalar da dərd üstün gəlirdi. Doğrudan da, xata-bala ellikcə yaxalamışdı onları. Bilinmirdi, kim kimin üçün sızıldayıb ağlayır... O, anasına qısılıb atası minən vaqona sarı baxırdı.
- "Allah tifağınızı dağıtsın, belə zülm olar?" - kimə qarğadığı bilinməyən qoca dəmiryolçu dodağının altında mızıldanır, dediyini özündən başqa eşidən olmasa da, elə bil xoflanırdı. Ayrı sayaq mümkün də deyildi. Bir kəlmə sözün güdazına gedən minlərlə insan vardı. Özü də adamı ora basanda baxmırdılar ki, qocadı, yaxud cavan...
Bəzən taleyin elə anı olur ki, uşaq bir göz qırpımında böyüyür, müdrik, hətta mənasını tam dərk etmək mümkün olmayan sözlər deyir. Adil dəhşətli vida anında qoca dəmiryolçu eşidə-eşidə anasına söylədiyi qəribə sözləri indi də xatırlayır. Taxta vaqona sarı boylanaraq anasına sığınıb belə demişdi Adil:
- Ana, gərək mənim adımı Sovet qoyaydınız, onda atamı aparmazdılar...
Anası gözünün yaşını silə-silə:
- Bu hardan sənin ağlına gəldi?
- Odur ey, sinif yoldaşımın adı Sovetdi, heç kim onun atasına dəyib-dolaşmır...
- Sənə "xalq düşməninin oğlu" dəyən o qırmızıbaş, çil-çil gədəni deyirsən?
- Hə, ancaq mənə elə deyən tək Sovet deyil ki..., ana!
- Allah özü haqsızların cəzasını verəcək, - dedi ana. - Sən, hər sözə fikir vermə. Atan Həmid bizim obanın ən namuslu, halal adamıdı. Atan hələm-hələm sınan adam deyil, inşallah, qayıdıb gələr, onda bilinər ki, kim dostdu, kim düşmən...
Qoca dəmiryolçu lap yaxına gəlib Adilin başını sığalladı, guya söhbətin hansı Sovetdən getdiyini bilirmiş kimi sakit, xırıltılı səslə dedi:
- Bir də heylə eləsə, o Sovet köpəkoğluna deyərsən ki, atam nemeslərlə döyüşəndə, sənin pişikgöz atan anovun tumanı altında gizlənirdi, - bildinmi? Deyərsən ha...
Qoca dəmiryolçunun deyinə-deyinə onlardan aralanıb eşalona tərəf gedərkən için-için göynəməyi də Adilin gözü önündədi:
- Bezmişəm, vallah, bu bədbəxt uşaqlarının havayı yerə güdaza getməklərinə nə qədər sakit-sakit baxmaq olar. Əlac ona qalıb ki, özümü atım vaqonun təkəri altına.
Və o qoca dəmiryolçu bir anlıq yerində mıxlanıb nəfəs dərdi, göy üzünə baxdı, sonra cibindən üzərinə "Avrora" yazılmış papiros qutusunu çıxardıb qapağını açdı, ordan iki barmağı ilə dartıb çıxartdığı papirosu damağına qoyub yandırdı. Sinəsinə çəkdiyi boz tüstü ağzından və burnunun dəliklərindən çıxıb dağınıq halda havaya qalxdı. İndi kişi, həqiqətən, gözgörəti yanır, tüstüsü az qala təpəsindən çıxırdı.
- Bu zəhrimara çox fikir vermə bala, "Avrora"dır, gurultulu atəşi atamızı yandırdı, əyri-üyrü tüstüsündə də özümüz boğuluruq. Neynim, mən də içimin dərdini belə tüstülədirəm. Hərəmiz bir cürə yanırıq, a bala.
Kişi danışır və doğrudan, tüstülənirdi. Adil xatırlayır: kişinin içinə sümürdüyü barmaq boyda papirosda o qədər tüstü hardan idi? Elə bil o içində qiyam ocağı qalamışdı. Həmin ocağın tüstüsü Adili də boğurdu. Sonra Dilbər lal-dinməz Adili özünə sıxdı, qolundan bərk-bərk yapışıb evə apardı. Və evə çatar-çatmaz Adil:
- Sabahdan məktəbə getməyəcəyəm, - dedi.
***
... Görəsən, ona "xalq düşməninin oğlu" deyən Sovet indi hardadır? Ölübmü, qalıbmı, necədir? Bəlkə, o da təqaüdə çıxıb?
Nədənsə, son zamanlar Adil Hüseynli doqquz yaşında gördüyü qoca dəmiryolçunu tez-tez yada salırdı. Elə bil o indi də Adilin bir addımlığında dayanıb papiros çəkə-çəkə içinin tüstüsünü bayıra çıxarırdı.
"Hə, mən də o balıq kimi fələyin zalım əlindən sürüşüb çıxa bildim... yaxşı adamların sayəsində", - səhər tezdən dəniz sahilində balıq ovlayan qoca da ona tanış gəlirdi. Deyəsən, o da Adil Hüseynlini tanıyırdı...
***
- "Mən öz insanlıq vəzifəmi yerinə yetirmişəm", - qoca hakim özündən cavan görünən atasının şəklinə baxa-baxa qəlbinin səsini dinləyirdi, - "Cəmiyyət həyatında elə vəzifələr var ki, adamdan insanlıq, mədəniyyət və cəsarət tələb edir. Mənəviyyata, insani dəyərlərə hörmət etmək isə bütün peşələr üçün əsas şərtdir. Adamlar həmişə ədalətli cəmiyyətdə yaşamağı arzu edirlər. Hansı quruluş olursa olsun, insanın özünü müdafiəsiz hiss etməyi dəhşətdir..."
- "Səncə, rəhmdillik inkişafa, tərəqqiyə yol açan bəşəri dəyərdir?"
- "İndi çox şeylər dəyişib. Zaman ağuşunu onun nəbzini tutanlara daha geniş açır..."
- "Yəni, belə çıxır ki, hətta rəhmsiz-insafsız adamlara da?!"
- "Hə, elədir! Bəzən haqqı-ədaləti axtaran adamlar üçün zamanın nəbzi sürüşkən balıq kimidir", - səhərçağı dənizin sahilində gördüyü mənzərəni - balıq ovu edən qocaların söhbətini xatırladı: "Rəhmli insanlara rast gəlməsəydim, sümüklərim çoxdan çürümüşdü..." - nəhayət, o qocanı yadına sala bildi. Bəli, o idi. İyirmi il əvvəl onu məhkəmə zalından şərti azadlığa buraxmışdı. İyirmi il... Ya iyirmi beş, ya da otuz il əvvəldi?
- "Qanunlar isə öz-özlüyündə həyatın ritmini qoruyur, insanların yaşam tərzində ahəngdarlıq yaradır. Dünyada heç bir cəmiyyət qanunları pozmağa meyilli adamlardan sığortalanmayıb..."
- "Qanun cəmiyyətin güzgüsüdür, hava kimi, su kimi hamıya lazımdır, bu gündən sabaha uzanan körpünün təməlidir. Qanunsuzluq tüğyan edəndə ədalətsizlik şüuru yaralayır, adamları qorxaqlığa, ikiüzlülüyə, riyakarlığa sövq edir. Əzəldən Xeyir və Şər qüvvələrinin bir-biri ilə çarpışdığı dünyanı qanunlar idarə edib, əgər qanunlar və qanun keşikçiləri olmasaydı..."
- "Bəs görəsən, niyə, zalım fələk ədalətli adamlarla çox vaxt ədalətsiz davranır, onların ömrünü puç edir, arzularını yarı yolda qoyur? Ədalət hissindən məhrum olanlarsa kefi kök, damağı çağ yaşayırlar".
- "Fələyi necə qınayasan, bəzən ətri ilə ruhu təzələyən, adam boyu qalxmış güllər-çiçəklər də bal arılarından şikayətçi olurlar..."
- "Desənə, bu əhvalat ədalətli hökmdar Həzrəti-Süleymanın zamanında olub! Bəs bitkilərin, heyvanların dilini bilən ədalətli hökmdar güllərin bu qəribə şikayətinə necə baxdı?!"
Adil Hüseynli bu əhvalatı uzun illərdən bəri idi ki, yadında saxlamışdı:
- "O, hər şeyin dilini bilən bir neçə saray qazısına məsələni dərhal aydınlaşdırmağı tapşırdı. Qazılar arıların nümayəndələrini, hətta heç vaxt pətəyi tərk etməyən bir çox ana arıları bir yerə yığıb, güllərin şikayətini araşdırdılar. Belə məlum oldu ki, arılar günlərlə, aylarla dağlarda, dərələrdə, çəmənliklərdə dolaşa-dolaşa çox böyük zəhmətlə topladıqları şirə damlalarını bala çevirdikdə, hazır məhsuldan faydalana bilmirlər. Onların pətəkləri şəffaf, təmiz bal şanıları ilə dolan kimi hazıra nazirlərin əli ilə boşaldılır. Uzağa getmək lazım deyil, elə Süleymanın öz sarayındaca arıların saf balı necə gəldi israf olunur.
Qazılar Süleymanın yanına gəlib yoxlamanın nəticəsini şərh etdilər. O, xeyli fikrə daldı. Dedi:
- Qoy məsələyə güllərin iştirakı ilə mənim hüzurumda baxılsın!
Ədalət divanı quruldu. Əvvəlcə şikayətçi güllər "danışdı", sonra arılar... Məsələ uzandı. Qazıların dərin təhlili nitqindən sonra baş qazı guya bitərəf mövqedən qəribə bir əda ilə ədalət divanını yekunlaşdırdı:
- Ya Həzrəti-Süleyman! Bu işdə arıları heç cür təqsirləndirmək olmaz. Güllərin şikayətindən onların nə qədər çalışqan, intizamlı, əməksevər, fədakar, sədaqətli, xeyir verən, kara gələn olduqları aşkara çıxdı. Təzə tərtib etdiyimiz qanun məcəlləsinin filan bəndinin... filan.., filan... maddəsinə görə arılar bəraət qazanır, öz fədakar səylərində azad buraxılırlar.
... Güllərin yanıqlı nalələri eşidildi:
- Bu da ədalətli Süleyman! Siz hamınız öz xeyrinizi güdənsiniz. Axı arılar balı sizdən ötrü hazırlayırlar! Onları necə, nədə təqsirləndirə bilərsiniz?! Biz isə hər gün sinəmizə iti neştərlər sancıla-sancıla səhər günəşinə göz açırıq. Hüsnümüzə məftun bülbülləri də sinəsi yaralı-yaralı dinləyirik. Balın şirəsi gözünüzü qapayıb. Onun zərrə-zərrə, damla-damla bizim varlığımızdan sorulmasından xəbərsizsiniz. Ancaq bizə elə gəlirdi ki, Həzrəti-Süleymanın bunlardan xəbəri vardı... Bizə toxunmayın, qoyun əvvəlki halımızda qalaq!
Deyirlər, bu hadisədən sonra Süleyman peyğəmbər Bilqeyis xatun ilə birlikdə Baqi-İrəmdə və başqa səfalı yerlərdə seyr-səyahət edərkən sehirli üzüyünü (peyğəmbərlər bu üzüyü taxanda quşların, güllərin, divlərin dilini bilirmiş) ehmalca barmağından çıxarırmış ki, bir də güllərin ətirli nəsimə çevrilmiş səsindəki şikayəti, giley-güzarı eşidib narahat olmasın".
Qoca hakimin qəlbi intizarla döyündü: - "Bu rəvayətdən belə çıxır ki, əzəldən ədalət axtaranlar, həqiqəti söyləyənlər, vicdanla yaşamaq istəyənlər nəyisə qurban verməyə məhkumdurlar, - deyə düşündü. Yəni mənim, qırx il ədalətli çalışmağımın zərrə qədər də xoşbəxtliyə dəxli yoxdur?"
- "Bu dünyada arzu edilən şeyi əldə etmək hələ xoşbəxtlik deyil".
Atasının ruhu sanki bir parça işıq zolağı kimi pəncərədən otağa kölgə salmışdı. O işıqlı kölgədə pıçıltını xatırladan tanış səs Adil Hüseynliyə təsəlli verirdi:
- "Sən hər şeydən əvvəl, öz insanlıq vəzifəni yerinə yetirmisən!"
***
Yorğun gözlərinin dikildiyi nöqtə, gözün görmə imkanından, Allah bilir, neçə min metr aralıda idi... düşüncəsi şəhərdən çox-çox uzaqda, yamyaşıl dağ döşündə dolaşırdı. Orada başına qoyun dərisindən olan papağını gözünün üstünə basmış balaca oğlan uşağı özündən yekə çoban çomağına söykənib, qoyun-quzunun otlamağına tamaşa edirdi. Yamacda al lalələrin ləçəklərinə göz yaşı kimi düzülən şeh damlaları gün işığında parıldayırdı. Adil dərələrin dərinliyinə, dağların ucalığına, suyu bir-birinə qarışan çeşmələrin birləşib bir ahəng yaradan zümzüməsinə heyran idi. Lalələr qızaran yamaclarda bal arıları vızıldaşırdı. Yasəmən ətri adamın ağlını başından alırdı.
Doğrudan da, yaz təbiətin şahanə çağıdı. Elə ki, ilin bu fəsli yetişir, milyon illərlə soyuq sükuta dalan qayaların alnını isti tər basır, çayın qara daşı quş olub qanad taxmaq istəyir. Yaz nağıldı, yaz təbiətin qırxıncı otağıdı, milyon illərdi qapısı döyülür, içindəki sirri çözələnir, di gəl ki, qatbaqat ecazkarlıq sona qədər bilinmir ki, bilinmir. İndi balaca Adil heyrətdən böyümüş gözləri ilə təbiətin min bir ilməsinə dönüb-dönüb baxanda, saf havanı yaşına yaraşmayan bir acgözlüklə sinəsinə çəkəndə, elə təsəvvür yaranır ki, dünyanın bu nəhayətsiz gözəlliyi onun balaca könlünə yerləşməyəcək, yerləşsə də, o nəhayətsiz gözəllik bir əlcə uşağa, ağır bir yük olacaq. Amma yaxşı ki, yaz tərpənməz sərvətdi. Onu ordan bura, burdan ora daşımaq mümkün deyil.
Orta məktəbdə gözünün ağı-qarası olan oğluna tay-tuşlarının "xalq düşməninin oğlu" deməsi ananı bərk incitmiş və o, narahat olub uşağı şəhərdən alaraq uzaq dağ kəndində yaşayan qohumlarıgilə aparmışdı... Hər halda sonrakı fəlakətdən yaxa qurtarmaq, balasını qorumaq üçün belə eləmişdi. Ağlı belə kəsmişdi.
Sonra... Stalin öldü. Bulanıq sular durulmağa başladı. Atası bəraət aldı. Həmid bunu bilmədi. Çünki ağır və iztirablarla dolu sürgünlük yazığın ömrünü qırxıncı pillədə yeyib-bitirdi! Güllü-çiçəkli bir yaz axşamı dünyasını dəyişdiyi ünvandan son məktubu gəldi. Hər dəfə üz-gözündən əskik olmayan təbəssümlə onu bağrına basıb: "Adil, mənim əziz balam, atan tezliklə qayıdacaq!" - deyən Dilbərin acı göz yaşları əvvəl Adilin boyun-boğazını, sonra isə atasından yadigar qalan ağ-qara şəkli islatdı... Ola bilsin ki, əslində də beləydi, başqaları üçün nimdaş ağ-qara foto idi. Lakin hər dəfə o retro fotoya baxanda iki ən təzadlı zəngin və fotonun saralmış fonunun qarışığında o şəklin lentə alındığı uzaq yaz havasını, ata ömrünün bahar çağlarını, sümükləri sızıldadan Sibir soyuğunu, bir də anasının gözlərindən axıb əvvəlcə onun boyun-boğazını, sonra isə bu fotonu isladan acı yaşları bütün dərinliyi ilə duyurdu...
***
... İş-güc yoranda, ya ürəyi darıxanda, əlçatan yerdə tapıb çəkildiyi guşə adi bir dincəlmək məkanından çıxıb onun içinin və xəyallarının dünyası olurdu. O dünyanın birinci mənzərəsi çox zaman həmin o bənövşəli qayalıqların qoynunda büllur bulaqlar çağlayan dağlar idi. On beş il irəli quduz yağı yığnağı dədə-baba yurdunu basmışdı... Və təbii ki, bu on beş ildə o cənnətməkanın ziyarətinə yalnız yuxularda gedə bilirdi. Gülü-çiçəyi daşan baharda, yağmurlu payızda, qarlı qış gecələrində yuxusuna dağılmış evlər, batmış körpülər, çox yerdə məcrasını dəyişən dağ çayı gəlirdi. Deyilib yazılanlara, həm də özünün sadə fəhminə görə bilirdi ki, uşaqkən yadında saxladığı budağından yelləncək asılan köklü-köməcli palıd ağacına od vurub külə döndəriblər... Qara yellərin bir cizgisinə belə toxuna bilmədiyi qədim məzarların daş sinəsi doğma, diri adamların həsrətindən partdaq-partdaq olub. Dağ döşündə, dərə dibində, meşə qoynunda, bulaq başında qaralan mərmi, atəş yerləri müharibənin sağalmaz yaraları deyil, bəs nədi?!
İlahi, axı deyəsən xırda qarışqanın heyfini azman fildə qoymayan Təbiətin də qaraçuxası yatıb? İndi oralarda yollar, cığırlar, bulaqlar yaman günə qalıb... Səni yanasan, parça-parça olasan, fələk, bir belə insanın dərdinə çarə qılmadın, barı daşa, torpağa, yola, ağaca, selə, suya qıyma... İlahi, axı sən hansı haqla, əvvəl yaratdığın gözəl cənnəti cinlər-şeytanlar yallı gedən qorxunc nağıl məkanına döndərdin. Bu qədər qorxulu nağılların varkən, yenisini və daha dəhşətlisini yaratmaq sənin nəyinə gərək idi?!.
Biri var idi, biri yox idi... Yağılar yağmalayan bir yurd vardı, havası təmiz, suyu can məlhəmi... Sən demə, bu dünyada təkcə insanlar deyil, doğma ocaqların istisi, dağların qarı, meşələrin gül-çiçəyi, çayların göz yaşı kimi dupduru suyu da itkin düşərmiş, yerindən qalxıb canını qurtarmağa gücü çatmayan didərginə dönərmiş...
"O cürə gözəl yerləri kor qoyublar dəyyuslar. Televizorda göstərdilər. İt gününə salıblar Qarabağı. Əl içi kimi düzləyiblər şeytan köpək uşağı. Cənnətə ki, şeytanın ayağı dəydi, daha onun cəhənnəmdən nə fərqi... Ümid yenə Allaha qalıb..." Həmin kadrlara baxanda uşaq vaxtı qarış-qarış gəzdiyi yerlər gözünə göründü. Bir anda gəzib-dolaşdığı doğma yerlərin təmiz dağ havası xəyalına sığal çəkdi. Burnuna yasəmən ətri doldu. İş yerinin qapısı ağzındaca atasının unudulmaz şəkli gəlib dayandı gözünün qabağında. Və bu dəfə də inandı ki, yurd yerinin şəkli ilə ata şəkli elə eyni şeydi. "Mənim otağım çox balacadır! Yox, ata, səni - müharibədən qələbə ilə qayıdan bir zabiti - "vətən xaini" adı ilə damğalayıb Sibirə göndərən hakim burada otura blməzdi. O qansızın iddiası, iblis əməlləri bu darısqallığa yerləşməzdi... Axı, bu sarayın hansı otağında otururmuş o? Çox təəssüf ki, soyuq divarlarına sənin sonuncu dəfə baxdığın həmin otağı görmək mənə nəsib olmadı. İş-güc başımı o qədər qatdı ki... İndi mən səndən xeyli qocayam ata, bu gün təqaüdə çıxacağam... Amma heç özüm də bilmirəm, niyə indidən darıxmağa başlamışam?"
Aramsız taqqıltı səsi gələn qırx nömrəli otağın Avropa üslubunda, palıd ağacından olan qırmızımtıl iki tay qapısının bir tayı açıldı. Əlində bir neçə SD diski və üzqabığında yarıçılpaq qız şəkli olan rəngli "Moda" dərgisi tutan, boynu qızıl zəncirli cavan hakim qoca həmkarını görüb dərhal salamlaşdı. İndiki cavanlara məxsus qətiyyətli ərklə qoca hakimi qınadı:
- Adil müəllim, deyirəm, indiki zamanda işdən aralanmaq, koması yıxılmaq kimi bir şeydi elə. Üzr istəyirəm ha, lətifəsi sizdən uzaq, nə fərqi var, tısbağanı ya öldürdün, ya arxası üstə çevirdin. Vallah, sizin bu yaşda, bu enerjidə təqaüdə çıxmağınızı eşidib-bilən məəttəl qalır. Yəni doğurdan, əminsiniz ki, bu yaşda hardasa rahatlıq tapıb, Nuh əyyamından qalma yazı makinasında xatirələr kitabı yazacaqsınız? - sualına cavab gözləmədən sözünə davam etdi. - Axı, indi texnika əsridir canım, camaat sevgi məktubunu da internetə soxur, cib telefonu ilə dünyanı bir-birinə vurur. İndi kitab oxuyan nə gəzir. Heç kim başqasının kitabının arasını açmır. Məndən olsa ərizənizi geri götürərsiniz. Yox, əgər fikriniz qətidirsə, onda gedin vəkilliyə. İşi sərbəst, dolanışığı da ki, dolanışıq...
Adil Hüseynli gümüşü sağanaqlı çeşməyini çıxarıb, şıx geyinmiş, hərdən zarafatla "atalı-analı bəxtəvər" deyə müraciət etdiyi Şahin Verdiyevi diqqətlə süzdü.
O, qazdan ayıq oğlanın həyasızlığına heyran idi. Adətən özünün xırda mənfəətlərini, şəxsi mənafeyini dünya əhəmiyyətli məsələ sayanlar belə qırsaqqız olur, böyüyə-kiçiyə fərq qoymadan ağızlarına gələni danışırlar. O, Adil Hüseynlinin təmiz adam olmağını bəyənmədiyini çəkinmədən, açıq-aşkar bildirir və bu məsələdə özünü yüz faiz haqlı sanırdı. Nədənsə, məhz bu cavan oğlanla söhbəti düşəndə Adil müəllimin içində onu bir az da danışdırmaq, həm də özü bu əbləhin cavabını verib yerində oturtmaq istəyirdi.
Bu dəfə də cavan həmkarının ağır atmacasını yüngül qarşılayıb uzun bir nitq söylədi:
- Malades! Deyirsən texnika əsridir, hə?.. Ay Şahin, hərdən deyirəm elə mən özüm də maşın kimi bir şeyəm, nə yorulub-usanıram, nə də eyni işləri görməkdən bezirəm. Maşın daha nə təhər olar. Qırx ildir hökm oxuyub, insanları basıram qoduqluğa - birini on il, birini on beş il... Bilmirəm, səndə necədi, hərdən ömürlük cəza kəsdiyim adamların gözləri yuxuma girir. Nəlbəki kimi iri açılmış o göz sahibləri mənə belə deyirlər: "Ey Adil, ey ədalət timsalı! Əcəba, verdiyin hökmün ədalətli olduğuna inanırsanmı?!. Yox, axı sən maşın deyilsən, bizim kimi insan oğlu insansan... Bəs niyə anadan əmdiyimiz südü burnumuzdan gətirirsən? Bir zamanlar dilsiz-ağızsız qoyun-quzunu vəhşi canavarlardan qoruyurdun, indi bəs qoyun-quzu kimi dilsiz-ağızsız və günahsız insanları dəmir barmaqlar arasına - ikiayaqlı canavarların qabağına itələyən hakimlərin dəhşətli əməllərinə necə göz yumursan?!." - bu sözləri deyəndə o, Verdiyevdən bir an belə gözünü çəkmədi. Həmkarı hələ ki, susurdu.- Hə, cavan oğlan, bir də onu deyim ki, mən kompüterlə işləməyi də bacarıram. Sən heeeç narahat olma! "Heç" kəlməsini qəsddən uzada-uzada nitqinin ön hissəsini bitirdi.
Şahin bu ağbaş adamın az qala ruhi xəstə olduğunu düşündü. İndi bu adama həm dəhşətli dərəcədə acıyır, həm də nifrət bəsləyirdi:
- Hə, kişi, adam yatanda ölülərlə, duranda dirilərlə görüşür, siz isə həbsxanaya göndərdiyimiz canilərlə gecələr yuxuda çaşqa-loşka olursunuz, gündüzlər aşkarda... Adil müəllim, eşitdim bu gün son məhkəmənizdir, - dedi - bax, mən dediyim sözün ağasıyam ha... Heç olmasa, son şansı əldən buraxmayın. Məsələni həll edin, elə bilin ki, əmanət cibinizdədi...
Adil Hüseynli anadan "deles" doğulan bu nadanın nəyə işarə etdiyini yaxşı bilirdi. İki gün əvvəl özünü mərhəmətli adam kimi qələmə verib: "Bu işi təkrar istintaqa qaytarsanız, yaxşı xeyrimiz olacaq", - demişdi.
- Sən hələ cavansan, bala. Çox şeyin fərqinə varmırsan. Necə deyərlər, Araz aşığındandı, Kür topuğundan. Dünyaya hələ pərdəli gözlərlə baxırsan. Çünki atalı-analı bəxtəvərsən. Mən, Şahin, Şahin bala, uşaq vaxtı atadan, gəncliyimdə anadan, ahıl çağımda elimdən-obamdan yetim qalmışam. Atasızlığa vərdiş elədim, anasızlığa dözdüm, amma vətənsiz - o dağlarsız yaşaya bilmirəm. Elə bil böyüdükcə daralan bu şəhərdə havam çatışmır. Məni böyüdən torpaq - ağaclar, yamaclar, çaylar, bulaqlar... indi məndən imdad istəyir. Əcdadlarımın, əqrəbalarımın saldığı qalın kölgəli bağları düşmən oda qalayıb. Orda yanan, saxlanıb qırılan ağacların naləsi məni burda boğur, bala. Sən anlayırsan nə dediyimi? Kim inanardı ki, başımıza belə müsibət gələcək? Kim bilər ki, bu işlərin axırı necə qurtaracaq? Ona görə də, oğlum, yava-yava danışma. Sən dediyin son məhkəmə isə indi yox, qiyamət günü olacaq!
Şahin istehzalı bir görkəmlə lap həyasızlıq etdi:
- Deyəsən axı, siz təzə kitabınızdan fəsillər oxuyursunuz?
Qanmazı qandırmaq nə qədər çətin olsa da, Adil müəllim fikirlərini davam etdirməyə sanki borclu idi. Əlbəttə, Verdiyevi indən sonra kamil insan eləmək mümkün deyil. Amma nəyi başa salsa elə bu da qənimətdi. Ona görə də davam elədi:
- Hə, sən deyirsən ki, heç kim kitab-zad oxumur?! Bir bax, gör, "Hüquq" seriyasından olan kitablarımı oxuyanlar nələr yazırlar, - deyə əl çantasını açdı, ordan çıxartdığı bir dəstə məktubu göstərdi. - Al, oxu! - Şahinin tərəddüd etdiyini görüb: - bağışla, - dedi. - Az qala unutmuşdum, axı sənin nəinki kitab, əl boyda məktubları oxumağa da hövsələn yoxdu. İnanmıram ki, kompyuter, internet dediyin insanın hüdudsuz və təbii düşüncələrini, duyğularını əvəz etsin. Əslində, bizi digər canlılardan fərqləndirən içimizdə olan bəşəri hisslər, duyğulardı... Yaxşı bilirsən ki, min illərdən üzü bəri məhkəmədə hakim hökmü ilə məhkum qoluna qandal vurulur. Qolu qandallansa da, insan bu dünyadan qopmur. Hərdən gərək adam özünə kənardan nəzər salmağı da bacara. İnsan gərək özündən xəbərsiz içində qandallanan ədalət hissini, Tanrı sevgisini, azadlıq duyğusunu az, lap azca da olsa anlaya. Məgər qandaldan xilas olmaq istəyən içimizə özümüz hakim deyilikmi? Düzü, birinci kitabımı yazanda inanmırdım ki, gördüyü iş adamı bu qədər dəyişər, təmizləyər, ruhu aram-aram sərbəstlik duyar, azadlıq havası udar...
- Bu hikmətli sözlərə görə, çox sağ olun, - bu dəfə Şahin lağ eləmirdi, ciddi danışırdı - amma Adil müəllim siz həmişə nağdı qoyub, nisyə dalınca qaçırsınız. - Üzr istəyirəm, Adil müəllim, belə çıxır ki, siz işdən çıxıb, gedib evinizdə rahat oturub kitab yazmaqla günahlarınızı yuyacaqsınız.
Yenə də ironiya... qoca hakim bunu başa düşsə də əhəmiyyət vermədi. Axı belə bir boşboğaza nə desin? Belələrinə insanların taleyini tapşırmaq olarmı? Bədii ədəbiyyat bir tərəfə, o, heç qanun kitablarının arasını açmayıb. Hələ bir utanmaz-utanmaz qırxıncı otağın qapısına yekə, qızılı hərflərlə adını, atasının adını, familiyasını yazdırıb. Stolunu otağın başına çəkib. Onun-bunun hesabına gəlin otağı kimi bərli-bəzəkli kabinet düzəltdirib. Özündən müştəbehin biridir. Əlacı olsa, hamının cibini töküb töküşdürər, pul verməyəni sonuncu nəfəsinə qədər barmaqlıq arxasına basar...
- Verdiyev, günahları yumaq və ya sənin dediyin kimi, ürəklərdən silib-atmaq, onu qazanmaq qədər asan iş deyil, əzizim, bax, səndən çoxdandı ki, bunu soruşmaq istəyirdim, yəni akademik Qaraxanlının ölümündə təqsirli bilib, on beş il azadlıqdan məhrum etdiyin o xanım-xatın qadının taleyi bir dəfə də olsun yuxunu qaçırmayıb? Axı, ifadə verəndə, onun dili bir söz, gözləri isə başqa şey deyirdi... İşdə bir nəfər də olsun həqiqi şahid ifadəsi yox idi. Bəs vicdanın səni narahat etmir?
Şahin hikkəli-hikkəli qoca hakimin üzünə baxdı:
- Vallah, sizə qalsa, məni inandırarsınız ki, Allahın cənnətdən qovduğu qadın Həvva deyil, dediyiniz o qadındı - Cahan... Əvvəla, o öz ayağı ilə polisə gəlmişdi, həm də ortada külli miqdarda dəlillər vardı. Bəlkə yalan deyirəm? Rəhmətlik kişinin kürəyinə saplanan Samuray qılıncındakı barmaq izləri qadına aid deyildi? Əslində, akademik Qaraxanlını qətlə yetirdiyinə görə, onu ömürlük həbs cəzasına məhkum etməliydim. Allahına şükür etsin ki, Qaraxanlının adamları bu günəcən onu öldürtməyiblər. Aşur Qaraxanlı bu günə qədər yaşasaydı bizim ölkədə Nobel mükafatı alan ilk alim olacaqdı...
Adil Hüseynlinin qaşları çatıldı, başını bulayıb dedi:
davamı
... Bizim bu hekayətimiz sübh tezdən, səhər-səhər baş verir. Bu səhərin ilk sevgi kimi paklığı, yamyaşıl, gülü-çiçəyi daşan çəmənliklər üzəriynən uçub gedən quş kimi yüngüllüyünü ifadə etməkdə qələm acizdi... Təsəvvür edin, nəhəng dünyanın tozuna, tüstüsünə bulaşmış səhər... Qırmızı güllərin qulağında sırğalar kimi bərq vuran şeh damlaları, topa-topa ağ güllər ağ köpüklü fəvvarələr sayaq yer səthindən fışqıraraq yuxarı can atır...
Ecazkar səhər mənzərəsi öz yerində, amma, kim nə deyir desin, bir çox hallarda havanın necəliyini insan ovqatı təyin edir... Ola bilər ki, ən qızmar gün belə kiminsə qəlbini üşütsün, yaxud şaxtalı hava adamın canına yaz hərarəti daşısın... Bəzən lap üçüncü variant da olur...
Məsələn, quş qanadları kimi havalı və yüngül, gülü-çiçəyi daşan, az qala daşı, divarı, döşəmə səkiləri də pöhrələmək istəyən bu yaz səhərinin içindən ötüb-keçən Ağır Cinayətlər Məhkəməsinin qocaman və təcrübəli hakimi Adil Hüseynlinin qəlbində ömründən keçib gedən əlli beşmi, əlli altımı yazın heç birində duymadığı məlhəm, həm də hardasa, həyəcanlı, qüssəli bir hiss qərar tutmuşdu. O, 40 il günbəgün, saatbasaat gedib-gəldiyi yolu sanki ilk dəfə keçir, ətrafda gözə dəyən nə varsa, adi haldakından bir az iri açılmış bəbəklərinə, bütün duyulub hiss olunanları köksünə yığmaq istəyirdi. Həyatın bu anına həqiqətən də fövqəladə demək olardı. Sözsüz ki, bu belədir... Çünki o, məhz bu gün, 40 il ərzində alışdığı, əslində onun varlığının mənasını təşkil edən bir işə nöqtə qoyacaq, sonuncu dəfə ədalət kürsüsünə qalxıb məhkəməyə sədrlik edəcəkdi. Onun təsəvvürünə görə işlək ömür qatarı sonuncu dayanacağa çatıb duracaqdı. Ovqatı o qədər kövrək və həzin idi ki, o, hətta xatirələr selindən yaxa qurtara bilmirdi. Sinli hakim ehmal addımlarla küçələrdən gedir, doğma şəhərin və özünün keçmiş günlərini yada salırdı və qəribədir ki, xatirələr onun ürəyinin ən gizli tellərini tərpədirdi. Adətən adam ilk dəfə vurulanda da bu hala düşür... Hakimin yeriməyində yaşına uyuşmayan coşqun bir gümrahlıq vardı, məna dolu gözləri ətrafı seyr etməkdən yorulmur, çallaşmış başı addımlarına münasib asta-asta yırğalanırdı. Qıraqdan qəfil nəzər yetirənə elə gəlirdi ki, pənbə, ağappaq gülü yaz yelləri tərpədir...
Görünür, hər küçəsinə, tininə qədər bələd olduğu bu şəhərdə nələrsə dəyişib. Necə ki o özündə tamamilə fərqli bir ovqat duyur, deməli, bu şəhərdə də hansısa yeniliklər baş verib. Sanki indi görür... Bəlkə də, onunla yaşıd olan qocaman ağaclar alabəzək dekorativ işıq zolaqlarına sarınıblar ki, cavan görünsünlər, səhərin gül qoxulu havasına yaraşsınlar. Ya da ki heç belə deyildi...
Amma dəniz... Dəniz heç dəyişməyib, min il, milyon il necə vardısa, indi, bu yaz səhəri də elədir. Qız Qalası da əzəlki qədim görkəmindəydi... Qala məğrur-məğrur dayanmışdı. Ona baxanın ürəyi qürurla dolurdu. Şəhərin bu hissəsində yerləşən, qoca hakimin uzun zamanlardan bəri çalışdığı qədim və əzəmətli məhkəmə binası da əvvəllər, buralar boşluq olanda, qalaya bənzəyirdi. Di gəl ki, son vaxtlar əzəmətli binanın böyür-başında nəhəng göydələnlər tikməyə başladılar, onda bu qədim-qayım qala qorxunc inşaat bumunun zıppıltısına tab gətirməyib silkələndi, divarları içəridən - çöldən çat verdi, bayırdan alman istehsalı olan, par-par parıldayan rəngli şüşə üzlüklər çəksələr də görkəmi əvvəlki kimi bir o qədər də diqqəti cəlb etmədi. Elə bil binanı şüşə qəfəsə salmışdılar ki, düşdüyü hal, çəkdiyi əziyyət örtülü qalsın...
Elə bir yönnü səsi olmasa da, istəyirdi boğazının qalın yerinə salıb oxusun. Yəqin ki, o avaz retro ola bilərdi, bir az özünün, daha çox da bu şəhərin cavanlığından qopub gələrdi o səs.
Sahildə iki nəfər balıq azarkeşi bir kəlmə dinib-danışmadan yanaşı əyləşib gözlərini xırda ləpələrin yırğaladığı tilovlara zilləmişdi. Hər ikisi yaşlı idi. Görünür, insanlar həyat ləzzətlərindən heç zaman vaz keçmirlər. Ömrün qürub çağında dəryadan balıq ovlamaq sevdası da elə bu mənanı ifadə edirdi. Allah bilir, bir-biri ilə kəlmə kəsmədən əyləşən bu qocalar, bəlkə də ürəklərində tilova yaxınlaşan balıqları əzizləyir, onlara kəf gəlmək üçün ürəklərində arzu, niyyət tuturdular. Qağayılar isə havadan dənizi seyr edə-edə sevinir, dəcəl uşaqlar kimi haray-həşir qoparırdılar. Yəqin onlar suyu neft qoxuyan dənizin səthindən başlarını çölə çıxarıb yem qapan, yaxud doyunca nəfəs almaq istəyən balıqları görüb sevinirdilər. Bu yaz səhəri sular da məlahətli idi. Dəniz övladlarına şirin nağıl söyləyən mehriban, mərhəmətli ana kimiydi. Bu an qocalardan biri tilovun dəstəyini özünə sarı dartdı. Qarmağa ilişən balıq sudan çıxar-çıxmaz var gücüylə çırpınmağa başladı. Üstünə su zərrələri sıçrayan qoca titrək əlini uzadıb balığı ovcuna almaq istədi. Bu zaman gümüş pullu balıq qocanın ovcundan sürüşüb suya düşdü. O biri kişi tilovundan gözünü çəkmədən gileyləndi:
- Heyif, gərək tam qırağa çəkib sonra qarmaqdan çıxaraydın...
- Düz deyirsən, fikrim özümdə deyildi...
- Balıq ovçusunun ki fikri ayrı yerə getdi, daha heç... Soruşmaq ayıb olmasın, fikrin hara uçmuşdu?..
- O xarabaya...
İkinci qoca, görünür, ovçu dostunun həyat tarixçəsindən xəbərdardı. Dedi:
- Həbsxananı deyirsən?..
- Hə... Mən də o balıq kimi, fələyin zalım əlindən sürüşüb çıxa bildim... Yaxşı adamların sayəsində...
Birdən hər ikisi yaxınlıqda səssiz dayanıb onlara baxan qoca hakimi gördü. Köhnə tanışlar kimi salamlaşdılar, sonra yenidən tilovlarla əlləşməyə başladılar...
***
Həmin gözəl yaz günü, səhər tezdən Avropa stilində, incə zövqlə süslənmiş qədim Şərq sarayının ifrat bər-bəzəkdən sanki daralan dəhlizində lal bir sükut hökm sürürdü. Bu kar bir sükut idi, ya uğultulu dünyanın dili, ya da canlı aləmin qulağı batmışdı. Üzərinə otuz doqquz rəqəmi yazılmış hakimlər otağının qarşısında ayaq saxladı. Ağbaş kişi qapıya, otuz doqquz rəqəminə baxdı, baxdı, Allah bilir, nələr barədə düşündü. Qıraqdan baxana elə gəlirdi ki, qapını açıb, içəri girməyə ürək eləmir. Bura, bu bina, daha doğrusu, önündə durduğu qapının o üzü onun gənclik illərindən bəri çalışdığı ilk və son iş yeriydi. Bu gün - vur-tut bir neçə saatdan sonra ömrün uzun bir mərhələsinə yekə bir nöqtə qoyub təqaüdə çıxacaqdı... Dərindən, sinədolusu nəfəs aldı və nə fikirləşdisə, başını buladı.
Qırx il bir göz qırpımında gəlib keçmişdi; gah tutqun duman içində yol getmişdi, gah da qarda-çovğunda. Aydan arı, sudan duru, halal ömür yaşamışdı... Bütün gücünü hüquq işinə sərf etmişdi, çox sirli işlərdən agah olmuşdu, amma bu qırx ildə aça bilmədiyi sirlər də az olmamışdı. Əlbəttə, bağlı sirlərin elələri vardı ki, indinin özündə də qəlbini göynədirdi.
Stalin rejimi zamanı onun ehtiyatda olan hərbçi atasını bu sarayın divarları arasında xalq düşməni adıyla mühakimə etmişdilər. Bəlkə atasını şaxtalı-boranlı Sibir çöllərinə sürgünə göndərən hakim də vaxtilə, elə indi qapısını açdığı bu kiçik otaqda əyləşib? Ya da elə qonşuluğundakı - geniş, işıqlı qırx nömrəli otaqda?! Kim bilir, bəlkə o zaman - köhnə əsrin barıt qoxulu otuzuncu-qırxıncı illərində burada nə otuz doqquzuncu otaq olub, nə də qırxıncı?! Hər dəfə işə gəlib-gedəndə ürəyindən keçən bu suala cavab düşünür, dönə-dönə atasının son məktubunu xatırlayırdı: "Oğlum, mən sənin adını Adil qoyanda, dünyanı ədalətsizlik bürümüşdü. Yaşıdlarımın çoxunu məhkəməsiz-filansız ölümə məhkum edib, Sibir sürgününə yollayırdılar. Əziz balam, insanları məhv edən yalnız müharibələr, təbii fəlakətlər, aclıq-susuzluq deyil, həm də tez-tələsik, ədalətsiz qərarlar çıxaran qanun keşikçiləri, insan taleyinə laqeyd olan dövlət məmurlarıdır... Belə adamların xəyanəti ilə dinsiz-imansız şahidlər tapıldı, divan quruldu; o yalançı şahidlər nahaqdan günahsız insanların üzlərinə durdu, millətin düşünən beyni, görən gözü olan say-seçmə oğullar məhv edildi...
Nə bilim, bəlkə də məktubum sənə heç çatmayacaq. Amma onu yazmaq mənim borcumdu. Mən bu sözlərin üzünü köçürüb, dönə-dönə sənə göndərəcəm. İstəyirəm biləsən ki, bizim heç bir günahımız yoxdur. Düşünmə ki, hansısa bir xəyanət etmişik, şərəfsiz iş tutmuşuq... Yox, oğlum, biz laqeydliyin, xəyanətin qurbanıyıq. Bilirəm, körpəsən... Amma böyüyəcəksən. Mənə söz ver ki, heç zaman ədalətsiz iş tutmayacaqsan. Elə buna görə də adını Adil qoydum, oğul... Unutma ki, ədalət koması yıxılan yerdə, rəzalət sarayı ucalır!"
Qoca hakim qəfildən üşüdü. Yoxsa, birdən-birə Sibirin qarlı-çovğunlu qışına düşdü? Ömür sayğacı ən azı əlli il geri fırlandı. Ucqar dağ kəndində, kasıb daxmada, yüz illərin tozu hopan ocaq başında anasının ağuşuna sığınmış körpə oğlan uşağı soyuqdan tir-tir əsirdi:
- Yəqin... indi orda... atam da üşüyür, hə... ana?..
O, pəncərədən soyuq qış yağmuruna baxırdı. Ana qəlbinin qüssəsi, pəncərə şüşəsinə çırpılan üşüntülü qış geylabına dönüb yanağından axır... Dodaqlarını tərpədir, amma səsi çıxmır.
İndi qışın soyuğu, çölün dəhşətli qorxusu, bunlardan daha pisi ata həsrətiynən baş-başa qalan sümükləri bərkiməmiş bu uşağa nə cavab versin ana? Nə desin ona? Sibir necə yerdi? Ora soyuqdumu, orda qar yağırmı? Nə bilsin axı? Sibirin ab-havası barədə onun bildiyi Adilin bildiyindən elə də çox deyil. Ortada olan budur ki, Sibir deyilən o qara əjdaha on minlərlə ailə sırasında bu iki nəfərlik kasıb və günahsız ailənin də dirəyini dibindən qopardıb, damını başına uçurdub. Nə fərqi var, Sibir istidi, yoxsa soyuq? Nə fərqi var, orda gün çıxıb, yoxsa yağış yağır, tufan cövlan edir? Ora heç sevəni sevəndən, atanı oğuldan əbədi ayıran məzar da demək olmaz. Ora əsl cəhənnəmdi! Dirilər üçün əziz ölülərinin cəhənnəmə düşməyinin bircə adı ola bilər: əcr, əzab...
... Ocağın üstündə nəsə bişir. Bayırda külək əsir, sulu qar yağır. Ana Sibirin adını eşidib yalnız... Qarıların-qocaların danışdığı o uzaq yer haqqında bildiyi bircə bu idi: gedər-gəlməz...
Sonralar Adil orta məktəbdə oxuyanda tarix dərsindən bildi ki, anası Dilbərin gözünü yolda qoyan, ona it zülmü verən soyuq, xaraba Sibir çar Nikolay əyyamından zindan imiş...
Adilin atası Həmid otuz səkkiz illik ömründə üç müharibə görmüşdü. Şübhəsiz o, müharibələrin heç birində sürgün əzabı çəkməmişdi. Bunu da, Adil çox-çox sonralar bildi ki, zamanın əzazil adamlarının əliylə Sibirin qara bataqlıq və sıx meşələri insan əti yeyən amansız quzğun olub. Ağ kəfənə oxşayan qara bürünmüş meşə... O meşənin cığırları ağac budaqları kimi dörd yana şaxələnib. Cığırlarda həyatla ölüm əkiz qardaş kimi qol-boyundu, qoşa addımlayır. Burda geri dönən cığır yoxdu... Üstüynən minlərlə insanın qorxa-qorxa ötüb-keçdiyi bu cığırların bircəsi də geri dönmür. Və bütün cığırlar nəhəng və dibsiz bir bataqlığa çatıb qırılır... Babalardan, atalardan nə bir başdaşı var, nə qə bir... Son dərin, dibsiz bataqlıq. Heç elə bil insan olmayıb, yaşamayıb...
***
... Müharibə qələbə ilə başa çatmışdı; dünya faşizmdən xilas olmuşdu. Di gəl ki, Böyük məmləkətdə şər hələ də bir göz qırpımında insanları əzir, ömürləri puç edirdi. Ağır müharibədən sonra uçuq-söküyünü yamayan ölkənin quruculuq dövründə də adamları ölüm-itim qorxusu, sürgün əndişəsi tərk etmirdi. Hər gecə qapılar qəfildən döyülür, divarlarından şəhid əsgər şəkilləri asılmış evlərin çardaqlarında, zirzəmilərində, mal-qara saxlanılan tövlələrin, toyuq-cücə hinlərinin künc-bucağında axtarış aparılırdı. Bu, əsl insan ovu idi.
Qadınların ürəkparçalayan fəryadları ərşə çatırdı, doğma övladlarının gözləri qarşısında alçaldılıb, təhqir oluna-oluna qollarına qandal vurulan kişilərin faciəsi müharibənin məxmər davamı idi. Od-alov içindən orden-medalla qayıdan insanlar yağışdan çıxıb yağmura düşmüşdülər.
Adil hələ balaca idi. O, heç vəchlə anlaya bilməzdi ki, niyə dövri-zəmanə Berlinə qədər gedib Hitler kimi zalımın anasını ağlar qoyan oğulların ana-bacılarını indi əkində-biçində, dəzgah başında, çörək növbəsində zülüm-zülüm ağladır?
Adil balaca ağlıyla dərk edə bilmirdi ki, o zaman niyə hər kənd-kəsəkdə Stalin, Beriya kimi siyasət adamlarının adını çəkmədən, qocalar ovurdlarını yastıladıb qəlyan tüstülədə-tüstülədə, həm də ehtiyatla zülümkar padşahlardan, Firondan, Nəmruddan qəribə rəvayətlər danışıb, dərindən köks ötürürdülər?!
Adil Hüseynlinin uşaqlıq həyatını qorxulu nağıl da adlandırmaq olar. Əksər yeniyetmələr kimi əvvəl o da eşitdiklərinə inana bilmirdi; axı, təbiətin insanlara verdiyi düşünmək haqqını - sosializmin tam və qəti qələbəsindən danışıb, işıqlı kommunizmi arzulayan cəmiyyətdə necə tapdalamaq olardı?
Belə çıxırdı ki, birinin hər şeyi olması üçün digərlərinin azadlığı boğulmalı, haqqı tapdalanmalıydı. Niyə fitrətən istedadlı adamların haqqı vəzifə gücünə, rütbə zoruna ədalətsizcəsinə məhv edilirdi?!.
Hamı bir nəfər kimi şərə qarşı mübarizə imkanından və hissindən məhrum olmuşdu... Ölkə "xalq düşmənləri"nin ov meydanı idi: böyük imperiyanın şimal-şərqinə sarı uzanan dəmiryolları ilə istidə-soyuqda ləngər vura-vura şütüyən yük qatarları - eşalonlar gecə-gündüz, heyvan qoxusundan nəfəs tıncıxdıran taxta vaqonlarda uzaq Sibirə "vətən xainləri"ni daşıyırdı. Ovçunun gözünü qan örtmüşdü, ov isə kölgəsindən qorxurdu!
... Qırx altıncı ilin payızında Adil doqquz yaşına çatdı. Tutqun, buludlu bir gün idi. Zəhlətökən bir yağmur qoxusu adamın hövsələsini daraldır, qurğuşun kimi ağır və nəm hava onsuz da ehtiyac, fikir-xəyal içində itib-batan insanların qafasını bir az da qarışdırırdı. Atasıyla vidalaşanda anası, digər yaxın simsarlarla birgə qatar dayanacağına qədər gələ bildilər.
Hər necə olsa, atalar demişkən, elnən gələn qada-bala toy-bayramdı. Taxta vaqonlarda sonu bilinməz səfərə göndərilən yalnız Adilin atası Həmid deyildi. Başqaları da vardı, həm də çox... Həmidin tək aparılmamağı, böyründə başqalarının da olmağı Adili və ananı bir qədər təskin edir, sakitləşdirirdi. Açıb-ağartmaq, əlbəttə, ayıb olardı, onlar bunu çox dərindən anlayırdılar, bununla belə ürəklərinə rahatlıq gətirən bir hiss də vardı; nə yaxşı, Həmidi tək aparmırlar... Ayrılıq anı hamının gözünü qanlı yaşa boyamışdı, qoca nənələrin əli qoynunda qalmışdı, içində ufuldayan, fəryad edən adamlar gedənlərin qəlbini parçalamamaq üçün nə qədər özlərini tox tutsalar da dərd üstün gəlirdi. Doğrudan da, xata-bala ellikcə yaxalamışdı onları. Bilinmirdi, kim kimin üçün sızıldayıb ağlayır... O, anasına qısılıb atası minən vaqona sarı baxırdı.
- "Allah tifağınızı dağıtsın, belə zülm olar?" - kimə qarğadığı bilinməyən qoca dəmiryolçu dodağının altında mızıldanır, dediyini özündən başqa eşidən olmasa da, elə bil xoflanırdı. Ayrı sayaq mümkün də deyildi. Bir kəlmə sözün güdazına gedən minlərlə insan vardı. Özü də adamı ora basanda baxmırdılar ki, qocadı, yaxud cavan...
Bəzən taleyin elə anı olur ki, uşaq bir göz qırpımında böyüyür, müdrik, hətta mənasını tam dərk etmək mümkün olmayan sözlər deyir. Adil dəhşətli vida anında qoca dəmiryolçu eşidə-eşidə anasına söylədiyi qəribə sözləri indi də xatırlayır. Taxta vaqona sarı boylanaraq anasına sığınıb belə demişdi Adil:
- Ana, gərək mənim adımı Sovet qoyaydınız, onda atamı aparmazdılar...
Anası gözünün yaşını silə-silə:
- Bu hardan sənin ağlına gəldi?
- Odur ey, sinif yoldaşımın adı Sovetdi, heç kim onun atasına dəyib-dolaşmır...
- Sənə "xalq düşməninin oğlu" dəyən o qırmızıbaş, çil-çil gədəni deyirsən?
- Hə, ancaq mənə elə deyən tək Sovet deyil ki..., ana!
- Allah özü haqsızların cəzasını verəcək, - dedi ana. - Sən, hər sözə fikir vermə. Atan Həmid bizim obanın ən namuslu, halal adamıdı. Atan hələm-hələm sınan adam deyil, inşallah, qayıdıb gələr, onda bilinər ki, kim dostdu, kim düşmən...
Qoca dəmiryolçu lap yaxına gəlib Adilin başını sığalladı, guya söhbətin hansı Sovetdən getdiyini bilirmiş kimi sakit, xırıltılı səslə dedi:
- Bir də heylə eləsə, o Sovet köpəkoğluna deyərsən ki, atam nemeslərlə döyüşəndə, sənin pişikgöz atan anovun tumanı altında gizlənirdi, - bildinmi? Deyərsən ha...
Qoca dəmiryolçunun deyinə-deyinə onlardan aralanıb eşalona tərəf gedərkən için-için göynəməyi də Adilin gözü önündədi:
- Bezmişəm, vallah, bu bədbəxt uşaqlarının havayı yerə güdaza getməklərinə nə qədər sakit-sakit baxmaq olar. Əlac ona qalıb ki, özümü atım vaqonun təkəri altına.
Və o qoca dəmiryolçu bir anlıq yerində mıxlanıb nəfəs dərdi, göy üzünə baxdı, sonra cibindən üzərinə "Avrora" yazılmış papiros qutusunu çıxardıb qapağını açdı, ordan iki barmağı ilə dartıb çıxartdığı papirosu damağına qoyub yandırdı. Sinəsinə çəkdiyi boz tüstü ağzından və burnunun dəliklərindən çıxıb dağınıq halda havaya qalxdı. İndi kişi, həqiqətən, gözgörəti yanır, tüstüsü az qala təpəsindən çıxırdı.
- Bu zəhrimara çox fikir vermə bala, "Avrora"dır, gurultulu atəşi atamızı yandırdı, əyri-üyrü tüstüsündə də özümüz boğuluruq. Neynim, mən də içimin dərdini belə tüstülədirəm. Hərəmiz bir cürə yanırıq, a bala.
Kişi danışır və doğrudan, tüstülənirdi. Adil xatırlayır: kişinin içinə sümürdüyü barmaq boyda papirosda o qədər tüstü hardan idi? Elə bil o içində qiyam ocağı qalamışdı. Həmin ocağın tüstüsü Adili də boğurdu. Sonra Dilbər lal-dinməz Adili özünə sıxdı, qolundan bərk-bərk yapışıb evə apardı. Və evə çatar-çatmaz Adil:
- Sabahdan məktəbə getməyəcəyəm, - dedi.
***
... Görəsən, ona "xalq düşməninin oğlu" deyən Sovet indi hardadır? Ölübmü, qalıbmı, necədir? Bəlkə, o da təqaüdə çıxıb?
Nədənsə, son zamanlar Adil Hüseynli doqquz yaşında gördüyü qoca dəmiryolçunu tez-tez yada salırdı. Elə bil o indi də Adilin bir addımlığında dayanıb papiros çəkə-çəkə içinin tüstüsünü bayıra çıxarırdı.
"Hə, mən də o balıq kimi fələyin zalım əlindən sürüşüb çıxa bildim... yaxşı adamların sayəsində", - səhər tezdən dəniz sahilində balıq ovlayan qoca da ona tanış gəlirdi. Deyəsən, o da Adil Hüseynlini tanıyırdı...
***
- "Mən öz insanlıq vəzifəmi yerinə yetirmişəm", - qoca hakim özündən cavan görünən atasının şəklinə baxa-baxa qəlbinin səsini dinləyirdi, - "Cəmiyyət həyatında elə vəzifələr var ki, adamdan insanlıq, mədəniyyət və cəsarət tələb edir. Mənəviyyata, insani dəyərlərə hörmət etmək isə bütün peşələr üçün əsas şərtdir. Adamlar həmişə ədalətli cəmiyyətdə yaşamağı arzu edirlər. Hansı quruluş olursa olsun, insanın özünü müdafiəsiz hiss etməyi dəhşətdir..."
- "Səncə, rəhmdillik inkişafa, tərəqqiyə yol açan bəşəri dəyərdir?"
- "İndi çox şeylər dəyişib. Zaman ağuşunu onun nəbzini tutanlara daha geniş açır..."
- "Yəni, belə çıxır ki, hətta rəhmsiz-insafsız adamlara da?!"
- "Hə, elədir! Bəzən haqqı-ədaləti axtaran adamlar üçün zamanın nəbzi sürüşkən balıq kimidir", - səhərçağı dənizin sahilində gördüyü mənzərəni - balıq ovu edən qocaların söhbətini xatırladı: "Rəhmli insanlara rast gəlməsəydim, sümüklərim çoxdan çürümüşdü..." - nəhayət, o qocanı yadına sala bildi. Bəli, o idi. İyirmi il əvvəl onu məhkəmə zalından şərti azadlığa buraxmışdı. İyirmi il... Ya iyirmi beş, ya da otuz il əvvəldi?
- "Qanunlar isə öz-özlüyündə həyatın ritmini qoruyur, insanların yaşam tərzində ahəngdarlıq yaradır. Dünyada heç bir cəmiyyət qanunları pozmağa meyilli adamlardan sığortalanmayıb..."
- "Qanun cəmiyyətin güzgüsüdür, hava kimi, su kimi hamıya lazımdır, bu gündən sabaha uzanan körpünün təməlidir. Qanunsuzluq tüğyan edəndə ədalətsizlik şüuru yaralayır, adamları qorxaqlığa, ikiüzlülüyə, riyakarlığa sövq edir. Əzəldən Xeyir və Şər qüvvələrinin bir-biri ilə çarpışdığı dünyanı qanunlar idarə edib, əgər qanunlar və qanun keşikçiləri olmasaydı..."
- "Bəs görəsən, niyə, zalım fələk ədalətli adamlarla çox vaxt ədalətsiz davranır, onların ömrünü puç edir, arzularını yarı yolda qoyur? Ədalət hissindən məhrum olanlarsa kefi kök, damağı çağ yaşayırlar".
- "Fələyi necə qınayasan, bəzən ətri ilə ruhu təzələyən, adam boyu qalxmış güllər-çiçəklər də bal arılarından şikayətçi olurlar..."
- "Desənə, bu əhvalat ədalətli hökmdar Həzrəti-Süleymanın zamanında olub! Bəs bitkilərin, heyvanların dilini bilən ədalətli hökmdar güllərin bu qəribə şikayətinə necə baxdı?!"
Adil Hüseynli bu əhvalatı uzun illərdən bəri idi ki, yadında saxlamışdı:
- "O, hər şeyin dilini bilən bir neçə saray qazısına məsələni dərhal aydınlaşdırmağı tapşırdı. Qazılar arıların nümayəndələrini, hətta heç vaxt pətəyi tərk etməyən bir çox ana arıları bir yerə yığıb, güllərin şikayətini araşdırdılar. Belə məlum oldu ki, arılar günlərlə, aylarla dağlarda, dərələrdə, çəmənliklərdə dolaşa-dolaşa çox böyük zəhmətlə topladıqları şirə damlalarını bala çevirdikdə, hazır məhsuldan faydalana bilmirlər. Onların pətəkləri şəffaf, təmiz bal şanıları ilə dolan kimi hazıra nazirlərin əli ilə boşaldılır. Uzağa getmək lazım deyil, elə Süleymanın öz sarayındaca arıların saf balı necə gəldi israf olunur.
Qazılar Süleymanın yanına gəlib yoxlamanın nəticəsini şərh etdilər. O, xeyli fikrə daldı. Dedi:
- Qoy məsələyə güllərin iştirakı ilə mənim hüzurumda baxılsın!
Ədalət divanı quruldu. Əvvəlcə şikayətçi güllər "danışdı", sonra arılar... Məsələ uzandı. Qazıların dərin təhlili nitqindən sonra baş qazı guya bitərəf mövqedən qəribə bir əda ilə ədalət divanını yekunlaşdırdı:
- Ya Həzrəti-Süleyman! Bu işdə arıları heç cür təqsirləndirmək olmaz. Güllərin şikayətindən onların nə qədər çalışqan, intizamlı, əməksevər, fədakar, sədaqətli, xeyir verən, kara gələn olduqları aşkara çıxdı. Təzə tərtib etdiyimiz qanun məcəlləsinin filan bəndinin... filan.., filan... maddəsinə görə arılar bəraət qazanır, öz fədakar səylərində azad buraxılırlar.
... Güllərin yanıqlı nalələri eşidildi:
- Bu da ədalətli Süleyman! Siz hamınız öz xeyrinizi güdənsiniz. Axı arılar balı sizdən ötrü hazırlayırlar! Onları necə, nədə təqsirləndirə bilərsiniz?! Biz isə hər gün sinəmizə iti neştərlər sancıla-sancıla səhər günəşinə göz açırıq. Hüsnümüzə məftun bülbülləri də sinəsi yaralı-yaralı dinləyirik. Balın şirəsi gözünüzü qapayıb. Onun zərrə-zərrə, damla-damla bizim varlığımızdan sorulmasından xəbərsizsiniz. Ancaq bizə elə gəlirdi ki, Həzrəti-Süleymanın bunlardan xəbəri vardı... Bizə toxunmayın, qoyun əvvəlki halımızda qalaq!
Deyirlər, bu hadisədən sonra Süleyman peyğəmbər Bilqeyis xatun ilə birlikdə Baqi-İrəmdə və başqa səfalı yerlərdə seyr-səyahət edərkən sehirli üzüyünü (peyğəmbərlər bu üzüyü taxanda quşların, güllərin, divlərin dilini bilirmiş) ehmalca barmağından çıxarırmış ki, bir də güllərin ətirli nəsimə çevrilmiş səsindəki şikayəti, giley-güzarı eşidib narahat olmasın".
Qoca hakimin qəlbi intizarla döyündü: - "Bu rəvayətdən belə çıxır ki, əzəldən ədalət axtaranlar, həqiqəti söyləyənlər, vicdanla yaşamaq istəyənlər nəyisə qurban verməyə məhkumdurlar, - deyə düşündü. Yəni mənim, qırx il ədalətli çalışmağımın zərrə qədər də xoşbəxtliyə dəxli yoxdur?"
- "Bu dünyada arzu edilən şeyi əldə etmək hələ xoşbəxtlik deyil".
Atasının ruhu sanki bir parça işıq zolağı kimi pəncərədən otağa kölgə salmışdı. O işıqlı kölgədə pıçıltını xatırladan tanış səs Adil Hüseynliyə təsəlli verirdi:
- "Sən hər şeydən əvvəl, öz insanlıq vəzifəni yerinə yetirmisən!"
***
Yorğun gözlərinin dikildiyi nöqtə, gözün görmə imkanından, Allah bilir, neçə min metr aralıda idi... düşüncəsi şəhərdən çox-çox uzaqda, yamyaşıl dağ döşündə dolaşırdı. Orada başına qoyun dərisindən olan papağını gözünün üstünə basmış balaca oğlan uşağı özündən yekə çoban çomağına söykənib, qoyun-quzunun otlamağına tamaşa edirdi. Yamacda al lalələrin ləçəklərinə göz yaşı kimi düzülən şeh damlaları gün işığında parıldayırdı. Adil dərələrin dərinliyinə, dağların ucalığına, suyu bir-birinə qarışan çeşmələrin birləşib bir ahəng yaradan zümzüməsinə heyran idi. Lalələr qızaran yamaclarda bal arıları vızıldaşırdı. Yasəmən ətri adamın ağlını başından alırdı.
Doğrudan da, yaz təbiətin şahanə çağıdı. Elə ki, ilin bu fəsli yetişir, milyon illərlə soyuq sükuta dalan qayaların alnını isti tər basır, çayın qara daşı quş olub qanad taxmaq istəyir. Yaz nağıldı, yaz təbiətin qırxıncı otağıdı, milyon illərdi qapısı döyülür, içindəki sirri çözələnir, di gəl ki, qatbaqat ecazkarlıq sona qədər bilinmir ki, bilinmir. İndi balaca Adil heyrətdən böyümüş gözləri ilə təbiətin min bir ilməsinə dönüb-dönüb baxanda, saf havanı yaşına yaraşmayan bir acgözlüklə sinəsinə çəkəndə, elə təsəvvür yaranır ki, dünyanın bu nəhayətsiz gözəlliyi onun balaca könlünə yerləşməyəcək, yerləşsə də, o nəhayətsiz gözəllik bir əlcə uşağa, ağır bir yük olacaq. Amma yaxşı ki, yaz tərpənməz sərvətdi. Onu ordan bura, burdan ora daşımaq mümkün deyil.
Orta məktəbdə gözünün ağı-qarası olan oğluna tay-tuşlarının "xalq düşməninin oğlu" deməsi ananı bərk incitmiş və o, narahat olub uşağı şəhərdən alaraq uzaq dağ kəndində yaşayan qohumlarıgilə aparmışdı... Hər halda sonrakı fəlakətdən yaxa qurtarmaq, balasını qorumaq üçün belə eləmişdi. Ağlı belə kəsmişdi.
Sonra... Stalin öldü. Bulanıq sular durulmağa başladı. Atası bəraət aldı. Həmid bunu bilmədi. Çünki ağır və iztirablarla dolu sürgünlük yazığın ömrünü qırxıncı pillədə yeyib-bitirdi! Güllü-çiçəkli bir yaz axşamı dünyasını dəyişdiyi ünvandan son məktubu gəldi. Hər dəfə üz-gözündən əskik olmayan təbəssümlə onu bağrına basıb: "Adil, mənim əziz balam, atan tezliklə qayıdacaq!" - deyən Dilbərin acı göz yaşları əvvəl Adilin boyun-boğazını, sonra isə atasından yadigar qalan ağ-qara şəkli islatdı... Ola bilsin ki, əslində də beləydi, başqaları üçün nimdaş ağ-qara foto idi. Lakin hər dəfə o retro fotoya baxanda iki ən təzadlı zəngin və fotonun saralmış fonunun qarışığında o şəklin lentə alındığı uzaq yaz havasını, ata ömrünün bahar çağlarını, sümükləri sızıldadan Sibir soyuğunu, bir də anasının gözlərindən axıb əvvəlcə onun boyun-boğazını, sonra isə bu fotonu isladan acı yaşları bütün dərinliyi ilə duyurdu...
***
... İş-güc yoranda, ya ürəyi darıxanda, əlçatan yerdə tapıb çəkildiyi guşə adi bir dincəlmək məkanından çıxıb onun içinin və xəyallarının dünyası olurdu. O dünyanın birinci mənzərəsi çox zaman həmin o bənövşəli qayalıqların qoynunda büllur bulaqlar çağlayan dağlar idi. On beş il irəli quduz yağı yığnağı dədə-baba yurdunu basmışdı... Və təbii ki, bu on beş ildə o cənnətməkanın ziyarətinə yalnız yuxularda gedə bilirdi. Gülü-çiçəyi daşan baharda, yağmurlu payızda, qarlı qış gecələrində yuxusuna dağılmış evlər, batmış körpülər, çox yerdə məcrasını dəyişən dağ çayı gəlirdi. Deyilib yazılanlara, həm də özünün sadə fəhminə görə bilirdi ki, uşaqkən yadında saxladığı budağından yelləncək asılan köklü-köməcli palıd ağacına od vurub külə döndəriblər... Qara yellərin bir cizgisinə belə toxuna bilmədiyi qədim məzarların daş sinəsi doğma, diri adamların həsrətindən partdaq-partdaq olub. Dağ döşündə, dərə dibində, meşə qoynunda, bulaq başında qaralan mərmi, atəş yerləri müharibənin sağalmaz yaraları deyil, bəs nədi?!
İlahi, axı deyəsən xırda qarışqanın heyfini azman fildə qoymayan Təbiətin də qaraçuxası yatıb? İndi oralarda yollar, cığırlar, bulaqlar yaman günə qalıb... Səni yanasan, parça-parça olasan, fələk, bir belə insanın dərdinə çarə qılmadın, barı daşa, torpağa, yola, ağaca, selə, suya qıyma... İlahi, axı sən hansı haqla, əvvəl yaratdığın gözəl cənnəti cinlər-şeytanlar yallı gedən qorxunc nağıl məkanına döndərdin. Bu qədər qorxulu nağılların varkən, yenisini və daha dəhşətlisini yaratmaq sənin nəyinə gərək idi?!.
Biri var idi, biri yox idi... Yağılar yağmalayan bir yurd vardı, havası təmiz, suyu can məlhəmi... Sən demə, bu dünyada təkcə insanlar deyil, doğma ocaqların istisi, dağların qarı, meşələrin gül-çiçəyi, çayların göz yaşı kimi dupduru suyu da itkin düşərmiş, yerindən qalxıb canını qurtarmağa gücü çatmayan didərginə dönərmiş...
"O cürə gözəl yerləri kor qoyublar dəyyuslar. Televizorda göstərdilər. İt gününə salıblar Qarabağı. Əl içi kimi düzləyiblər şeytan köpək uşağı. Cənnətə ki, şeytanın ayağı dəydi, daha onun cəhənnəmdən nə fərqi... Ümid yenə Allaha qalıb..." Həmin kadrlara baxanda uşaq vaxtı qarış-qarış gəzdiyi yerlər gözünə göründü. Bir anda gəzib-dolaşdığı doğma yerlərin təmiz dağ havası xəyalına sığal çəkdi. Burnuna yasəmən ətri doldu. İş yerinin qapısı ağzındaca atasının unudulmaz şəkli gəlib dayandı gözünün qabağında. Və bu dəfə də inandı ki, yurd yerinin şəkli ilə ata şəkli elə eyni şeydi. "Mənim otağım çox balacadır! Yox, ata, səni - müharibədən qələbə ilə qayıdan bir zabiti - "vətən xaini" adı ilə damğalayıb Sibirə göndərən hakim burada otura blməzdi. O qansızın iddiası, iblis əməlləri bu darısqallığa yerləşməzdi... Axı, bu sarayın hansı otağında otururmuş o? Çox təəssüf ki, soyuq divarlarına sənin sonuncu dəfə baxdığın həmin otağı görmək mənə nəsib olmadı. İş-güc başımı o qədər qatdı ki... İndi mən səndən xeyli qocayam ata, bu gün təqaüdə çıxacağam... Amma heç özüm də bilmirəm, niyə indidən darıxmağa başlamışam?"
Aramsız taqqıltı səsi gələn qırx nömrəli otağın Avropa üslubunda, palıd ağacından olan qırmızımtıl iki tay qapısının bir tayı açıldı. Əlində bir neçə SD diski və üzqabığında yarıçılpaq qız şəkli olan rəngli "Moda" dərgisi tutan, boynu qızıl zəncirli cavan hakim qoca həmkarını görüb dərhal salamlaşdı. İndiki cavanlara məxsus qətiyyətli ərklə qoca hakimi qınadı:
- Adil müəllim, deyirəm, indiki zamanda işdən aralanmaq, koması yıxılmaq kimi bir şeydi elə. Üzr istəyirəm ha, lətifəsi sizdən uzaq, nə fərqi var, tısbağanı ya öldürdün, ya arxası üstə çevirdin. Vallah, sizin bu yaşda, bu enerjidə təqaüdə çıxmağınızı eşidib-bilən məəttəl qalır. Yəni doğurdan, əminsiniz ki, bu yaşda hardasa rahatlıq tapıb, Nuh əyyamından qalma yazı makinasında xatirələr kitabı yazacaqsınız? - sualına cavab gözləmədən sözünə davam etdi. - Axı, indi texnika əsridir canım, camaat sevgi məktubunu da internetə soxur, cib telefonu ilə dünyanı bir-birinə vurur. İndi kitab oxuyan nə gəzir. Heç kim başqasının kitabının arasını açmır. Məndən olsa ərizənizi geri götürərsiniz. Yox, əgər fikriniz qətidirsə, onda gedin vəkilliyə. İşi sərbəst, dolanışığı da ki, dolanışıq...
Adil Hüseynli gümüşü sağanaqlı çeşməyini çıxarıb, şıx geyinmiş, hərdən zarafatla "atalı-analı bəxtəvər" deyə müraciət etdiyi Şahin Verdiyevi diqqətlə süzdü.
O, qazdan ayıq oğlanın həyasızlığına heyran idi. Adətən özünün xırda mənfəətlərini, şəxsi mənafeyini dünya əhəmiyyətli məsələ sayanlar belə qırsaqqız olur, böyüyə-kiçiyə fərq qoymadan ağızlarına gələni danışırlar. O, Adil Hüseynlinin təmiz adam olmağını bəyənmədiyini çəkinmədən, açıq-aşkar bildirir və bu məsələdə özünü yüz faiz haqlı sanırdı. Nədənsə, məhz bu cavan oğlanla söhbəti düşəndə Adil müəllimin içində onu bir az da danışdırmaq, həm də özü bu əbləhin cavabını verib yerində oturtmaq istəyirdi.
Bu dəfə də cavan həmkarının ağır atmacasını yüngül qarşılayıb uzun bir nitq söylədi:
- Malades! Deyirsən texnika əsridir, hə?.. Ay Şahin, hərdən deyirəm elə mən özüm də maşın kimi bir şeyəm, nə yorulub-usanıram, nə də eyni işləri görməkdən bezirəm. Maşın daha nə təhər olar. Qırx ildir hökm oxuyub, insanları basıram qoduqluğa - birini on il, birini on beş il... Bilmirəm, səndə necədi, hərdən ömürlük cəza kəsdiyim adamların gözləri yuxuma girir. Nəlbəki kimi iri açılmış o göz sahibləri mənə belə deyirlər: "Ey Adil, ey ədalət timsalı! Əcəba, verdiyin hökmün ədalətli olduğuna inanırsanmı?!. Yox, axı sən maşın deyilsən, bizim kimi insan oğlu insansan... Bəs niyə anadan əmdiyimiz südü burnumuzdan gətirirsən? Bir zamanlar dilsiz-ağızsız qoyun-quzunu vəhşi canavarlardan qoruyurdun, indi bəs qoyun-quzu kimi dilsiz-ağızsız və günahsız insanları dəmir barmaqlar arasına - ikiayaqlı canavarların qabağına itələyən hakimlərin dəhşətli əməllərinə necə göz yumursan?!." - bu sözləri deyəndə o, Verdiyevdən bir an belə gözünü çəkmədi. Həmkarı hələ ki, susurdu.- Hə, cavan oğlan, bir də onu deyim ki, mən kompüterlə işləməyi də bacarıram. Sən heeeç narahat olma! "Heç" kəlməsini qəsddən uzada-uzada nitqinin ön hissəsini bitirdi.
Şahin bu ağbaş adamın az qala ruhi xəstə olduğunu düşündü. İndi bu adama həm dəhşətli dərəcədə acıyır, həm də nifrət bəsləyirdi:
- Hə, kişi, adam yatanda ölülərlə, duranda dirilərlə görüşür, siz isə həbsxanaya göndərdiyimiz canilərlə gecələr yuxuda çaşqa-loşka olursunuz, gündüzlər aşkarda... Adil müəllim, eşitdim bu gün son məhkəmənizdir, - dedi - bax, mən dediyim sözün ağasıyam ha... Heç olmasa, son şansı əldən buraxmayın. Məsələni həll edin, elə bilin ki, əmanət cibinizdədi...
Adil Hüseynli anadan "deles" doğulan bu nadanın nəyə işarə etdiyini yaxşı bilirdi. İki gün əvvəl özünü mərhəmətli adam kimi qələmə verib: "Bu işi təkrar istintaqa qaytarsanız, yaxşı xeyrimiz olacaq", - demişdi.
- Sən hələ cavansan, bala. Çox şeyin fərqinə varmırsan. Necə deyərlər, Araz aşığındandı, Kür topuğundan. Dünyaya hələ pərdəli gözlərlə baxırsan. Çünki atalı-analı bəxtəvərsən. Mən, Şahin, Şahin bala, uşaq vaxtı atadan, gəncliyimdə anadan, ahıl çağımda elimdən-obamdan yetim qalmışam. Atasızlığa vərdiş elədim, anasızlığa dözdüm, amma vətənsiz - o dağlarsız yaşaya bilmirəm. Elə bil böyüdükcə daralan bu şəhərdə havam çatışmır. Məni böyüdən torpaq - ağaclar, yamaclar, çaylar, bulaqlar... indi məndən imdad istəyir. Əcdadlarımın, əqrəbalarımın saldığı qalın kölgəli bağları düşmən oda qalayıb. Orda yanan, saxlanıb qırılan ağacların naləsi məni burda boğur, bala. Sən anlayırsan nə dediyimi? Kim inanardı ki, başımıza belə müsibət gələcək? Kim bilər ki, bu işlərin axırı necə qurtaracaq? Ona görə də, oğlum, yava-yava danışma. Sən dediyin son məhkəmə isə indi yox, qiyamət günü olacaq!
Şahin istehzalı bir görkəmlə lap həyasızlıq etdi:
- Deyəsən axı, siz təzə kitabınızdan fəsillər oxuyursunuz?
Qanmazı qandırmaq nə qədər çətin olsa da, Adil müəllim fikirlərini davam etdirməyə sanki borclu idi. Əlbəttə, Verdiyevi indən sonra kamil insan eləmək mümkün deyil. Amma nəyi başa salsa elə bu da qənimətdi. Ona görə də davam elədi:
- Hə, sən deyirsən ki, heç kim kitab-zad oxumur?! Bir bax, gör, "Hüquq" seriyasından olan kitablarımı oxuyanlar nələr yazırlar, - deyə əl çantasını açdı, ordan çıxartdığı bir dəstə məktubu göstərdi. - Al, oxu! - Şahinin tərəddüd etdiyini görüb: - bağışla, - dedi. - Az qala unutmuşdum, axı sənin nəinki kitab, əl boyda məktubları oxumağa da hövsələn yoxdu. İnanmıram ki, kompyuter, internet dediyin insanın hüdudsuz və təbii düşüncələrini, duyğularını əvəz etsin. Əslində, bizi digər canlılardan fərqləndirən içimizdə olan bəşəri hisslər, duyğulardı... Yaxşı bilirsən ki, min illərdən üzü bəri məhkəmədə hakim hökmü ilə məhkum qoluna qandal vurulur. Qolu qandallansa da, insan bu dünyadan qopmur. Hərdən gərək adam özünə kənardan nəzər salmağı da bacara. İnsan gərək özündən xəbərsiz içində qandallanan ədalət hissini, Tanrı sevgisini, azadlıq duyğusunu az, lap azca da olsa anlaya. Məgər qandaldan xilas olmaq istəyən içimizə özümüz hakim deyilikmi? Düzü, birinci kitabımı yazanda inanmırdım ki, gördüyü iş adamı bu qədər dəyişər, təmizləyər, ruhu aram-aram sərbəstlik duyar, azadlıq havası udar...
- Bu hikmətli sözlərə görə, çox sağ olun, - bu dəfə Şahin lağ eləmirdi, ciddi danışırdı - amma Adil müəllim siz həmişə nağdı qoyub, nisyə dalınca qaçırsınız. - Üzr istəyirəm, Adil müəllim, belə çıxır ki, siz işdən çıxıb, gedib evinizdə rahat oturub kitab yazmaqla günahlarınızı yuyacaqsınız.
Yenə də ironiya... qoca hakim bunu başa düşsə də əhəmiyyət vermədi. Axı belə bir boşboğaza nə desin? Belələrinə insanların taleyini tapşırmaq olarmı? Bədii ədəbiyyat bir tərəfə, o, heç qanun kitablarının arasını açmayıb. Hələ bir utanmaz-utanmaz qırxıncı otağın qapısına yekə, qızılı hərflərlə adını, atasının adını, familiyasını yazdırıb. Stolunu otağın başına çəkib. Onun-bunun hesabına gəlin otağı kimi bərli-bəzəkli kabinet düzəltdirib. Özündən müştəbehin biridir. Əlacı olsa, hamının cibini töküb töküşdürər, pul verməyəni sonuncu nəfəsinə qədər barmaqlıq arxasına basar...
- Verdiyev, günahları yumaq və ya sənin dediyin kimi, ürəklərdən silib-atmaq, onu qazanmaq qədər asan iş deyil, əzizim, bax, səndən çoxdandı ki, bunu soruşmaq istəyirdim, yəni akademik Qaraxanlının ölümündə təqsirli bilib, on beş il azadlıqdan məhrum etdiyin o xanım-xatın qadının taleyi bir dəfə də olsun yuxunu qaçırmayıb? Axı, ifadə verəndə, onun dili bir söz, gözləri isə başqa şey deyirdi... İşdə bir nəfər də olsun həqiqi şahid ifadəsi yox idi. Bəs vicdanın səni narahat etmir?
Şahin hikkəli-hikkəli qoca hakimin üzünə baxdı:
- Vallah, sizə qalsa, məni inandırarsınız ki, Allahın cənnətdən qovduğu qadın Həvva deyil, dediyiniz o qadındı - Cahan... Əvvəla, o öz ayağı ilə polisə gəlmişdi, həm də ortada külli miqdarda dəlillər vardı. Bəlkə yalan deyirəm? Rəhmətlik kişinin kürəyinə saplanan Samuray qılıncındakı barmaq izləri qadına aid deyildi? Əslində, akademik Qaraxanlını qətlə yetirdiyinə görə, onu ömürlük həbs cəzasına məhkum etməliydim. Allahına şükür etsin ki, Qaraxanlının adamları bu günəcən onu öldürtməyiblər. Aşur Qaraxanlı bu günə qədər yaşasaydı bizim ölkədə Nobel mükafatı alan ilk alim olacaqdı...
Adil Hüseynlinin qaşları çatıldı, başını bulayıb dedi:
davamı
